Skip to main content

Full text of "Missale Glagoliticum Hervoiae ducis Spalatensis"

See other formats 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 



at jhttp : //books . qooqle . com/ 



MISSALE GLAGOLITICUM 
HERVOIAE 

DUCIS SPALATENSIS 



RECENSUERUNT 



V. JAGlt L. THALL6CZY, F. WICKHOFF. 



U < TORITATE ET IMPENSIS 



REGIMINIS PUBLICI BOSNIAE ET HERCEGOVINAE. 



■VDRAGINTA UNA TICTUK RNATUM. 



VINDOBONAE 

Mlx I 



Digitized by VjOOQIC 









jb *iy *\r Tw^r iCr wT^w' ^rT^^^^^u^^M^^fy^p^p^p^ftk 




i 



l 



Harvard College 
Library 




FROH THE REQUKST OF 

JOHN HARVEY TREAT 

OF LAWHENCE, MASS. 
CLASS OF 1B62 



t 

•4 



4 

3 

4 



■4 
•4 

i 

•4 
•4 



*4-4-*444-*4>*-M--*»*-4--*-** 











|A 


/i 


P 


3 


N 


<* 




Digitized by 



Google 






//»' 



/<S f 







4.1 



1t 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



MISSALE GLAGOLITICUM 
HERVOIAE 



DUGIS SPALATENSIS 



RECENSUERUNT 



V. JAGlC, L. THALL6CZY, F. WICKHOFF. 



AUCTORITATE ET IMPENSIS 

i 

REGIMINIS PUBLICI BOSNIAE ET HERCEGOVINAE. 



QUADRAGINTA UNA PICTURIS ORNATUM. 



VINDOBONAE 

MDCCCXCI. 



Digitized by 



Google 



r 



<\ s o 3 . ro^, . So f 



HAINM» COLLEOE UBftAffT 
TREAT FUNO 






Num. 2. 



^/ 



Digitized by 



Google 



PRAEFATIO. 




Operis huius pu- 
blicationem debemus 
illi studiorum impe- 
Fi g- ! tui, quo eruditi gentis 
Hungarorum historiam cultus 
humani civilisque eius praeser- 
tim aevi, quo inclytissimus rex 
Mathias Corvinus (1458— 1490) tan- 
tus litterarum artiumque fautor emi- 
nuit, investigare et illustrare elabo- 
rant. Huius enim insignis memoriae 
principis augusta persona inter pri- 
mos sic dictae regenerationis litte- 
rarum et artium auctores ac promo- 
tores elucet, qui nimirum aetate me- 
dia exeunte huiusmodi conatibus ac 
liberalitate gloriam nacti sunt. 

Neque minus huic operi edendo 
adiumento fuit singularis illa libe- 
ralitas Augusti Turcorum Impera- 
toris Abdul Hamid 11., benevolen- 
tissimi artium bonarum fautoris. 



Quantae autem curae regi Ma- 
thiae litterarum incrementum fuerit, 
quam vehementer ipse iis studuerit, 
plurimum non solum Hungaricae, 
sed universalis etiam historiae inter- 
est, praesertim cum hoc regis stu- 
dio potentissimus ille animorum ar- 
dor usque ad Hungariam progressus 
sit hacque in terra extremum finem 
orientem versus nactus sit. 

Rex ille praeclarus amabat doc- 
trinas artesque liberales, earumque 
notitiam divulgandam curabat, doc- 
tos et artifices viros in aulam re- 
giam recipiebat, domos magnificas 
aedificabat bibliothecamque condi- 
dit Corvinam, cuius gloria stabili- 
tatem earum rerum, quas in re 
publica bene gesserat, longe supe- 
ravit. Magna est copia clarorum 
librorum, qui a plurimis investiga- 
toribus sagacissimis conscripti sunt 



Digitized by 



Google 



IV 



de fatis illius codicum thesauri, cuius 
partes disiectae et in singulis fere 
Europae bibliothecis adservatae ho- 
die quoque admirationem virorum 
eruditorum excitant. 

Cum vero quaestiones de Cor- 
vina bibliotheca institutae cum co- 
dice, qui hic pertractatur, arctissime 
cohaereant, quaedam de fatis biblio- 
thecae illius nobis praemittenda esse 
videntur. 

Post mortem magni conditoris, 
qui vill. Id. Aprilis anno 1490 vita 
decessit, bibliotheca in arce urbis 
Budae permansit. Et quamquam ba- 
rones regni eam ad regni decus ex- 
structam esse intellexerunt et quasi 
bibliothecam regni publicam agno- 
verunt (G. Pray, Epistolae Froce- 
rum, 1, pag. 378) tamen usque ad 
annum 1526 multifariam expilaba- 
tur, post pugnam autem ad Mohacs 
plane concidit. 

Turcorum imperatores, Suleyman 
el Kanuni, magnus ille expugnator 
legumque lator, nec minus surena 
eius, Ibrahim, natione Graecus, litte- 
rarum artiumque pretium plurimi 
aestimasse videntur, cum et anno 
1526 et etiam urbe Hungariae re- 
gia expugnata pacataque simulacra 
Herculis, Apollinis, Dianae ex ori- 



chalco a praeclaro artifice Iacobo 
Statileo de Trau ibidem confecta 
(cf. Kukuljevid Ivan, Slovnik um- 
jetnikoh jugoslavenskih — Dictio- 
narium artificum slavicorum meri- 
dionalium, Zagrabiae 1854, pag. 
426—430; N. Istvdnffy, Historia- 
rum de rebus Hungaricis, 1758, lib. 
viii, pag. 83), nec non ingentem 
librorum Corvinae copiam Constan- 
tinopolim transferrent. Opera iam 
et ad Bosporum transmissa et quae 
etiam Budae remanserant a Turcis 
non solum conservata, sed ut ad- 
notatio codicis Posoniensis Cirylli 
Alexandrini testatur, etiam purgata 
sunt. Ibi enim haec legimus : „Li- 
bellum hunc quidam captivus Hun- 
garus, liberatus a Turcica captivi- 
tate de Buda, dum ibidem biblio- 
thecam regiam purgare debuisset, 
clam abstulit", id quod peritissimo 
investigatori Corvinae, Ioanni Cson- 
tosi, debemus. 

Saeculo decimo septimo comes 
Althan, praefectus arcis Comaromi- 
ensis, Gabriel Bethlen, summus illius 
Transsilvaniae princeps, clarissimus 
cardinalis et archiepiscopus Strigo- 
niensis, Petrus Pdzmdny, annoque 
i63i Georgius Rak6czy 1. Transsil- 
vaniae princeps, quidquid librorum 



Digitized by 



Google 



V — 



Corvinianorum Budae restabat, redi- 
mere conati sunt. (Cf. in Epheme- 
ridibus Hungaricis — Archaeolo- 
giai £rtesit6, Magyar konyvszemle, 
1882, pag. 336 — 340, et Schmitt, 
Archiep. Strigonienses, II, pag. 114.) 
Id quidem non contigit, nihilo se- 
cius e codicibus Constantinopo- 
lim missis prout et Budae relictis 
saepius exemplaria legatis et vi- 
ris politicis ab aula Turcica dono 
data sunt. Cum tandem anno 1686 
Buda ex Turcorum potestate libe- 
rata esset, in arce Budensi Cl libri 
manuscripti et CCVIII typis exscripti 
reperti sunt, qui in bibliothecam 
aulicam Vindobonensem transportar 
bantur. 

Nostri demum seculi anno 1845 
postquam thesaurarium veteris Sul- 
tanorum palatii, quod vocatur Eski 
S£rai, singulari liberalitate sapien- 
tissimi Sultani Abdul Medsid viris 
doctis apertum est, paulo adcuratior 
cognitio materiae litterarum monu- 
mentalium Constantinopoli coacer- 
vatae acquiri potuit. Maxime Hun- 
gariae interfuisse, ut codicum thesau- 
rus sollertius pervestigaretur atque 
cognosceretur, per se patet, com- 
pluribus itaque in diaetis impul- 
sus Corvinae restituendae datus est, 



imprimis autem in Comitiis anno 
1843— 1844. 

Quae manuscriptorum materia in 
palatio Constantinopolitano adser- 
vata etsi iam anno 1846 ad noti- 
tiam bibliothecarum Vindobonensis 
et Berolinensis, nec non Musaei 
Britannici pervenerat, eius tamen 
perscrutandae munus annis demum 
1849 et 1850 a philologo Borussico 
Mordtmann susceptum est. 

Eruditus hic vir e copia illa philo- 
logica tantum ratione considerata 
in Philologi tom. V, pag. 758—761, 
sub titulo Slavonicorum codicum 
manuscriptorum duos adfert, pri- 
mum quattuor euangelia, deinde le- 
gendas sanctorum. Idem anno 1854 
indicem multo copiosiorem (Philol. 
anno 1854, pag. 582-584) publica- 
vit, cui et inscripsit : „Index libro- 
rum manuscriptorum in bibliotheca 
suae Maiestatis Sultani deprehenso- 
rum" ; ibi autem num. 43 quattuor 
euangelia et num. 44 sanctorum le- 
gendae glagoliticis litteris conscrip- 
tae commemorantur. 

Num. 44 laudatae sanctorum le- 
gendae scriptura glagolitica exara- 
tae, quas ut glagoliticorum operum 
omnium certe clarissima inter pre- 
tiosissima monumenta slavica nume- 



Digitized by 



Google 



VI 



randas esse dubitari prorsus non 
potest, nihil aliud sunt, quam hoc, 
de quo disserimus, Hervoiae ducis 
Spalatensis missale. 

Anno 1862 eruditae societatis 
Hungariae sodales, Franciscus Ku- 
binyi et Emericus Henszlmann et 
Arnoldus Ipolyi Constantinopolim 
profecti sunt, qui de Corvina quae- 
rerent. Illi repertum hoc missale, 
Hervoiae ducis fuisse cognoverunt 
primique Hervoiae codicem appella- 
runt librum hunc, quo sub nomine 
in indicem a D re Ernesto Dethier 
iussu eiusdem societatis compositum 
relatus est. 

Post eruditos gentis Hungaro- 
rum Tischendorf membrum a consiliis 
imperii Russici publicum ad manda- 
tum imperatoris Russorum Constan- 
tinopolim profectus Hervoiae ducis 
missale secum Petropolim abstulisse 
dicitur, quod num factum sit, dubi- 
tari licet. 

Inde ab anno 1862 erudita so- 
cietas Hungarica varios cepit co- 
natus magnae forte peregrinatio- 
nis atque erant, qui ardore huius 
propositi inflammarentur, iucunda 
spes tamen ad irritum collapsa est, 
quamquam aula Turcica his consi- 
liis benigne favit. 



Anno 1869 Sultanus Abdul Aziz 
II. Augusto imperatori atque regi 
nostro Francisco Iosepho 1. cum 
ad aperiendam fossam navigabilem 
ad Suez proficisceretur, quattuor co- 
dices Corvinianos dono dedit, quos 
rex noster apostolicus museo Hun- 
gariae publico liberaliter donavit. 

Aliis triginta quinque codicibus 
Corvinianis anno 1877 Sultanus 
Turcorum legationem universitatis 
Budapestiniensis muneratus est, qui 
bibliothecae eiusdem universitatis tri- 
buebantur. 

Arminio tandem V4mb£ry, cla- 
rissimo illi rerum orientalium in- 
dagatori et turcologo, remansit, ut ex 
fonte librorum media aetate manu 
scriptorum Constantinopolitano om- 
nibus difficultatibus sublatis hauriret. 
Potissimum enim eius merito fac- 
tum est, ut Sultanus magnanimus, 
Abdul Hamid, anno 1889 ineunte 
eruditam gentis Hungarorum socie- 
tatem ad perscrutanda litterarum do- 
cumenta, si illi videretur, Constanti- 
nopolim invitaret. Qua invitatione 
grato animo accepta societatis huius 
sodales, plenissimam indulgentiam 
Caesareae regiaeque Maiestatis ex- 
perti sunt, qui profectionem hanc 
pecuniae praesidiis quoque adiuvare 



Digitized by 



Google 



— VII — 



dignabatur. Arminio itaque V&m- 
b£ry duce doctorum virorum so- 
cietas constituta est, cui interfue- 
runt Dr. Guilelmus Frakn6i, prin- 
cipis eruditae societatis vicarius, 
Colomannus Thaly, qui primus mis- 
sale hoc agnoscebat, Eugenius Abel, 
Ioannes Csontosi. 

Legatis igitur, qui XI. Kal. Oc- 
tobris anni 1889 Constantinopolim 
pervenerant comiterque recepti erant, 
licuit summo otio gravissimas quae- 
stiones agere. Horum studiorum 
praecipuus eventus positus est in in- 
dagatis monumentis Slavorum me- 
ridionalium, quae media aetate arc- 
tissime cum Hungaricis cohaerebant. 

Sunt autem duo summi pretii 
documenta : Chrysobulla Urosii 11. 
Milutin, regis Serbiae, a regimine 
publico provinciarum Bosniae at- 
que Hercegovinae iam edita (CBeTO- 
CTe^aHCKH XpncoByjB KpajBa Ore^aHa 
MnjiyTHHa. y Be^y 1890) et missale 
Hervoiae ducis Spalatensis (cf. lega- 
tionis illius libellum in indice aca- 
demico „Akademiai £rtesitd", 1890, 
pag. 36—43). 

Ambo haec monumenta Budam 
perlata dicto iam regimini tradita 
sunt, quod nunc et alterum do- 
cumentum, laudatum hoc missale, 



publici iuris facit iudicioque erudi- 
torum permittit. 

Editio ipsa praeter exemplum 
continet dissertationem de missali 
hoc tribus ex rationibus institutam. 
Si enim rei liturgicae, grammaticae, 
nec non palaeographicae respectum 
ducas, imprimis hoc missale litte- 
ris Slavorum meridionalium exara- 
tum prae caeteris summi est mo- 
menti; cum sit deinde liber manu 
scriptus Hervoiae Hrvatinid, viro e 
paucis, qui rem publicam Bosnia- 
cam obtinebant, praestantissimo di- 
catus, inter paucas mediae aetatis 
reliquias Bosniacae originis refe- 
rendus est, qui omnino merito in- 
dagatur plurimique aestimatur, quo- 
niam historiam humani civilisque 
cultus provinciae Bosniae complec- 
titur; cum demum opus sit glagoli- 
ticum, cui plurimae et sine exemplo 
eximiae sunt additae pictae effigies, 
ad historiam artis pusillarum pictu- 
rarum illustrandam aptissimum est 
atque dignum, quod novissimo ge- 
nere chemico-chromophotographicae 
rationis per spectatam officinam Vin- 
dobonensem, Angerer et Goeschl, 
ut verum exemplar denua profe- 
ratur. In eligendis autem imagini- 
bus et artificis et historici rerum 



Digitized by 



Google 



— VIII — 



antiquarum periti rationem sumus 
secuti. 

His igitur tribus rationibus ut in- 
serviret, regimen supra memoratum 
ad opus ex re grammatica atque 
palaeographica aestimandum profes- 
sorem universitatis Vindobonensis 
et membrum a consiliis aulae D rem 
Vatroslaum Jagid rogando invitavit, ad 
historiam heraldicamque illustrandam 



directorem archivi redituum publi- 
corum ministerii Austriaco-Hungarici 
sodalemque societatis eruditae Hun- 
garicae D rem Ludovicum Thall6czy; 
ad artificia demum explicanda pro- 
fessorem universitatis Vindobonensis 
D rem Franciscum Wickhoff. 

Ad historiam pretiosissimi illius 
operis cognoscendam 
satis sit dictum. 




Fig. 2. 



Digitized by 



Google 



DE 



MISSALI GLAGOLITICO HERVOIAE 



COMMENTATIO PHILOLOGICA. 



CAPUT I. 
Fata codicis narrantur. 



Missalis Romani versionem 
palaeoslovenico - croaticam, 
codicem membranaceum cha- 
racteribus glagoliticis exara- 
tum, cum Constantinopoli 
in gaza imperatorum Tur- 
ciae, quae Aula seu Pala- 
tium vetus (Eski S6rai) 
appellatur, summa dili- 
gentia servari compere- 
ris, lector benevolentissi- 
Fi 3 me, quibus fatis liber, 
cuius patriam in regionibus 
Hadriae esse autumes, ad Pon- 
tum Euxinum reiectus sit, quae- 
res. Sed historia, quae magistra 
est vitae rerumque gestarum spe- 



culum, facile tibi in memoriam revo- 
cabit, opinor, inde a saeculo decimo 
quarto exeunte, provincias Slavorum 
meridionalium persaepe incursionibus 
Turcarum infestatas, multos homines 
in servitutem abductos, varias magni 
pretii res undique correptas in the- 
sauros aut aeraria Constantinopoli- 
tana praedam asportatas esse. Eius- 
modi migrationem etiam nostrum co- 
dicem perpessum esse certo certius 
est, sed quo tempore id factum sit, 
determinari nequit. Sunt qui codi- 
cem ad celeberrimam illam biblio- 
thecam Corvinianam referendum esse 
atque ex Hungaria, cuius magna pars 
olim sub potestate Turcarum erat, tum 



Digitized by 



Google 



maxime Constantinopolim delatum 
esse existiment. Neque miraberis, 
avidum victoris animum excitatum 
esse, ut librum secum auferret, cum 
litterarum elegantia picturaeque ap- 
paratu eum praeter solitum modum 
excellere cognoveris. Huc accedit 
quod Hervoiae, ducis Spalatensis, 
cuius in historia Bosniae atque Dal- 
matiae fama celebris est, imago in 
fine codicis depicta (v. fig. 18), iam 
dudum nobilem libri originem osten- 
debat. Et mihi quidem, rem accura- 
tius perscrutanti, persuasum est Her- 
voiam ipsum libri conscribendi auc- 
torem fuisse. Cui cum in insigni 
armorum, quod a latere imaginis pro- 
ximo folio adiungitur (v. fig. 3o), du- 
cis Spalatensis titulus inditus sit, quo 
eum anno MCDIII honoratum esse 
constat, inde patet, codicem neque 
ante hunc annum neque vero post 
annum MCDXV, quo mors repentina 
ducem absumpsit, scriptum esse. 

Summa libri eiusmodi est, ut in 
usum missarum, secundum ritum Ro- 
manum, qui in ecclesia catholica ob- 
servatur, sed lingua slavica celebran- 
darum eum destinatum fuisse nemo 
non videat. Verum teste historia idem 
ille Hervoia maximam partem vitae 
fidem catholicam respuens degebat. 



Adhuc nostris temporibus Bononiae, 
in urbe Italiae, liber manuscriptus ser- 
vatur, quo Patarenae haeresis assecla 
fuisse coarguitur. Codicem dico Hvali, 
anno MCDIV litteris cyrillicis scrip- 
tum, quem scriba, qui se ipse Bogo- 
milum sive Patarenum praedicabat, 
Hervoiae sacrum esse voluit, id quod 
ille quidem non fecisset, nisi ducem 
in numero fautorum haeresis Pata- 
renae habuisset. Inde equidem con- 
cluserim codicem nostrum paulo post 
annum MCDIV iussu Hervoiae com- 
positum esse. Qui num sub finem 
vitae haeresin Patarenam abiura- 
verit, quove anno id fecerit, nequa- 
quam est in aperto. Sed quamdiu 
doctrinam ritusque haereticos obser- 
vabat, linguae slavicae in liturgia ad- 
hibendae adeo asueverat, ut etiam 
postea, si re vera in sinum eccle- 
siae Romanae revertisset, quod num 
statuendum sit, dubitare licet, vix 
aliter atque glagolitarum more officia 
celebrari eum voluisse credendum 
sit. Hoc rerum statu respecto, nisi 
fallor, natura codicis satis explicatur. 
Iam cui loco aut cui ecclesiae liber 
dono datus sit, verbis quidem non 
narratur, sunt tamen in codice ipso 
nonnulla indicia, ex quibus ecclesiam 
illam in Dalmatia fuisse colligas. Ad 



Digitized by 



Google 



— 3 — 



Dalmatiam commemoratio beati Io- 
annis, episcopi Traguriensis, cuius 
nomen in Kalendarium codicis sub 
decimo quarto Novembris relatum 
est, spectat Respicias, quaeso, etiam 
beati Domnii, qui apostolus Dal- 
matiae appellatur, officium, in Pro- 
prio Sanctorum ad septimum Mai ad- 
notatum, ubi etiam imago eiusdem 
Sancti depicta est. Ecclesiam deni- 
que ipsam, cuius in usum codex 
scriptus erat, sancto Michaeli arch- 
angelo dedicatam fuisse coniectando 
assequor. In eodem enim folio, ubi 
Hervoia in equo sedens depictus est, 
sed pagina priore, etiam sancti Mi- 
chaelis archangeli imago eaque maior 
solitis huius codicis picturis cernitur 
(v. fig. 39), cuius proximis quae ibi 
leguntur verbis nulla ratio habetur. 
Neque enim ibidem officium sancti 
Michaelis neque missa aut quaelibet 
alia eiusdem Sancti causa affertur: 
haec omnio iam supra, in folio 184, 
absoluta sunt, ubi orationes sanctum 
Michaelem respicientes dantur atque 
archangelus ipse pictura solitae magni- 
tudinis insignitur. Quin etiam folio 
61, ad diem octavum Mai, quo die 
Apparitio Michaelis commemoratur, 
altera eiusdem Sancti imago deposita 
est. Quid haec iterata eiusdem Sancti 



depictio, eaque tertio loco prope ima- 
ginem ducis posita, ubi etiam soli- 
tum modum transgreditur, sibi velit, 
quaeres? Quodsi coniectura rem di- 
iudicare licet, equidem maiore illa 
in fine codicis posita imagine sancti 
Michaelis archangeli ecclesiam, in 
cuius honorem atque usum co- 
dex scriptus erat, indicari arbi- 
tror. 

Ecclesiarum sancto Michaeli arch- 
angelo dedicatarum magnus sane nu- 
merus in Dalmatia exstat, verum hic 
non nisi earum ratio habenda vide- 
tur esse, quae in oppidis aut castris 
Hervoiae duci subditis reperiebantur. 
In quorum numero haud scio an pri- 
mum locum castrum Almissa obti- 
neat, ubi ecclesia s. Michaelis arch- 
angeli adhuc cernitur. Glagolitarum 
quoque rem litterariam ibidem semper 
viguisse constat. Castrum illud iam 
ante annum MCDI in manibus Her- 
voiae fuisse, documento quodam tomi 
quarti Monumentorum historicorum, 
ad Slavos meridionales spectantium, 
pagina 451 edito demonstratur. Sed 
sub finem vitae, anno MCDXV, dux 
ipse, necessitate coactus, castrum 
suum praesidio reipublicae Vene- 
tae commendabat, id quod ex alio 
eiusdem tomi documento pag. 200 



Digitized by 



Google 



colligi potest. Periculum nempe ob- 
sidionis a Hungaris atque Ragu- 
saeis imminebat, ut ex Monumen- 
torum serbicorum, a comite Pozza 
editorum, tomo primo pag. 1 29 elu- 
cet. Castri, ubi Almissae Hervoiam 
habitasse putaverim, etiam nunc ru- 
dera restant, quae Starigrad no- 



minata super Almissam in praerupto 
monte sita eminent. Ecclesiam au- 
tem sancti Michaelis Almissensem 
Hervoiae ducis palatinam fuisse fama 
popularis incolarum eius loci nunc 
quoque perhibet, quod ex litteris 
viri illustrissimi, directoris gymnasii 
Spalatensis, Fr. Bulic, percepi. 



CAPUT II. 



Alius scriba, alius pictor codicis. 



Iam audivisti, quis codicem scri- 
bendum curaverit, quo tempore equi- 
dem illum conscriptum cuique ec- 
clesiae dono datum iudicem. Nunc 
si vis scribae nomen tibi prodam. 
Qui quamvis in epilogo nullam sui 
mentionem fecerit — codex enim 
in fine mancus est — tamen nomen 
eius saltem bene indagasse mihi 
videor. Sed mirum utique vide- 
tur ultima pagina codicis, quae ad- 
huc vacua manet, ubi continuandi 
textus facultas erat, scribam uti no- 
luisse, ut si nihil aliud, interrupta 
prioris folii verba ad finem per- 
duceret. An eum impeditum esse 
putem? Extrema enim codicis verba 
in folii 243 columna altera haec 



leguntur (transcriptionem ubivis ad- 
hibeo cyrillicam, utpote lectu faci- 
liorem) : 

]\07KB KOMOy AOCTOHHO e EOMHJIOBaTH 
H BHHOy OTHOyCTHTH, HpHMH MO.ieHHt 

Hama h Ke oy3a rpHXOB*Ha CTHCKaeT', 
noMHJioBaHHe TBoe mjiocth • • • • 

Ad orationem, quae in missa pro 
peccatis legitur, ista pertinent hisque 
latinis verbis respondent: „Deus, 
cuius proprium est misereri semper 
et parcere, suscipe deprecationem 
nostram, ut quos delictorum catena 
constringit, miseratio tuae pietatis 
absolvat." 

Sed verbi „absolvat" interpre- 
tatio slavica in codice desideratur; 
nam propter tabulam sancti Michaelis, 



Digitized by 



Google 



5 — 



quam illo loco depictam esse supra 
commemoravi, finis orationis in pagi- 
nam posteriorem folii 244 transferri 
debebat, quod scriba nescio qua de 
causa facere neglexit. Ita factum est, 
ut nomen eius plane occultaretur, nisi 
fortuito orationi in canone missae, 
qua mentio fit vivorum, insertum 
esset, quae sic habet: 

Toy iiOMcim skhiw 
kc xoiiu> • h BoyTKa 
imc'ua : „Hic me- 
mento vivorum quo- 
rum vis et Butko- 
nis scribae" (fol.i4oa). 
Qui igitur codicem 
scripserat, Butko nomi- 
nabatur. Nomen est sla- 
vicum, hypocorisma for- 
mae Budislav aut Bu- 
dimir (palaeoslovenice expri- 
mas: B*AiiCAaB%, Ex,\HMHp%); 
rectius Budko sive BoynbKO scri- 
bendum erat. Huius nominis ho- 
mines in Dalmatia vicinisque pro- 
vinciis, quae a Croatis et Serbis inco- 
luntur, frequenter occurrunt. Butko 
quidam anno 1386 logothetus fuit, 
uti ex chrysobullio serbico apud 
Miklosicium pag. 204 edito appa- 
ret. Aliud documentum glagoliticum, 
anno 1393 scriptum, comitem corba- 




viensem quendam, cui Butko no- 
men erat, commemorat. Videsis acta 
croatica Kukuljevicii sub numero XII. 
Nolim tamen affirmare alterum utrum 
eorum huius codicis scriptorem fuisse. 
Quae conditio fuerit hominis, qui 
codicem exaravit, ignoramus; tamen 
presbyterum glagolitam, Almissa vel 
aliquo vicino loco eum ortum sine 
ulla dubitatione statuere mihi licet; 
denique totum librum una eademque 
manu Butkonis conscriptum esse iu- 
dico. Sed non idem is, qui ceteras 
res codicis comparavit et librum con- 
scripsit, litteras quoque quas initiales 
appellamus, quas variis picturis ex- 
ornatas dixi, vel imagines Sanctorum 
aliasque ad textum illustrandum spec- 
tantes tabulas, sua manu perfecit at- 
que absolvit. Haec omnia artifici 
pingendi magis perito commendata 
erant, qui postquam simplicis scrip- 
turae opera perfecta est, tum demum 
codici coloribus atque picturis ex- 
ornando operam dederat. Huius rei 
documento sunt in primis verba ta- 
bulae folio 161 d depictae in mar- 
gine adscripta, quibus scriba codicis, 
noster scilicet Butko, pictorem mo- 
nitum esse voluit, ut reservato spa- 
tio paginae non ad unum sed ad 
duos Sanctos depingendos uteretur. 



Digitized by 



Google 



— 6 — 



Verba rubris litteris exarata haec 
sunt: 

flro j^oy^Ma m cro Maxanja khiic 
iraniH: „Sancti Domnii et sancti Mi- 
chaelis imagines scribe." 

Neque vero imagines tantum, sed 
etiam litteras initiales, haudquaquam 
spernenda arte depictas, eidem arti- 
fici tribuo, in cuius manus postea 
codex venerat. Quam ad sententiam 
confirmandam haec fere argumenta 
in auxilium possum vocare. Ac pri- 
mum quidem observare licet non- 
nunquam iam a Butkone ipso, scriba 
codicis, prima litterarum initialium 
lineamenta atramento adumbrata esse, 
quorum ambitum subsequens artifex 
non nisi varios colores variaque orna- 
menta addere debuit. Lineamento- 
rum eiusmodi permulta vestigia ap- 
parent, in his litteris maxime per- 
spicua sunt: e fol. 8 b. 52 a, 8 fol. 
26 d, v fol. 52 b. d, 54 a, 8 55 a. b, 
e 60 a. d, v 61 d, 62 a. c, 63 c, 
74 b. c, a 82 c, e 89 d, v 94 a, 96 a, 
& 99 c, v 99 d, in aliis. Est ubi 
pictor formas a scriba delineatas arte 
premere noluerit; exempla habes in 
folio 51 b et 240 b. Idem Butko, ut 
quibus litteris vacua spatia explenda 
essent pictori ostenderet, aliquotiens 
easdem litteras exigua scriptura in 



margine apposuit, quod folio 102 d, 
I24a, 193 a, 198 a, praesertim au- 
tem in marginibus foliorum 221—233 
frequentissime fecit. 

Aliud argumentum, quo scribam 
codicis et pictorem non uno eodem- 
que tempore labore suo occupatos 
fuisse iudices, petes inde, quod non- 
nunquam idque illis potissimum lo- 
cis, ubi ornamentis opus erat, ean- 
dem litteram bis scriptam invenies. 
Folio 24 b. c verbis bho BpMe prae- 
cedit magnum ornamento distinctum 
V ; idem factum est folio 78 b : V 
bhh, fol. i76b: v bho Bp. His locis 
Butko usitatam litteram b scripserat, 
ornator vero codicis postea eiusdem 
litterae formam maiorem appinxerat. 

Sed nonnunquam pictor ornamen- 
tum adhibere oblitus est aut litte- 
ram, ad quam scribendam et exor- 
nandam spatium a Butkone relictum 
erat, inserere neglexit. Etiam haec 
testantur codicem alio tempore scrip- 
tum, alio exornatum esse. Ut non- 
nulla exempla afferam : fol. 3 1 b va- 
cuum est spatium, ubi 8 scribi de- 
bebat; fol. 42 c desideratur magnum 
V; fol. 44 c litteris hh^hh praecedere 
debebat magnum V, sed litterae lo- 
cum imago prophetae, qui Isaiae in 
fol. 17 c depicti persimilis est, occu- 



Digitized by 



Google 







i» ii* ^wjrni rtfcv&frfitiih «jnriii 
tf^ Htu . ura ^|M»;aiiA o^t j>fuu 

rifta ik ifn-j iu ^a wmfryt 

r * r a A» aHuro 4fc* *v Uou iro 
onaw-ajte ntf^i ptamnE» 

*tfbH «»V1 UulbJIB ffivi 
IflRD mb£)- <B^0uUftWrfi4M Dbib 

l&Jih ^j^aiteujff^iJCDifc nWiu» 
ttOTswawA tfmj9 ^paHaiuff 

-rfiiTO/^f v30)ifii/«3 aibv» uuapr 
tfHEB iujjd^bH Boib/m jmimj* r> 
Wtunftip uiijn".»DThti/.i Yssrimti m 
Ai 1 aajui^ , »ra2i ^3 DUJtf 

dbm iU-j #m» ktf;)V3 M*TJ ifffe 

jr>rij *vjb WiDD3»|Ufl^i ouliy 
uJiwTniHjTWj iiujKi afBatfMAjniti 

Htf3 utihpoB MJB HC3 DJErt V&bp 
WTCITC Y3yU3dmJB01j3DffnT) «£]p» 
HVB IDM33 14H VJiWftuAlB tfoTTDfkfltf 



ha li0U]DTi>TTn3 ffltffl uuabaBvroa 
fh mV8 ^ftaUottiUiBittl^t- 

^VBpoL^HtfDTum /.um-HBDi^nai^fl 
uwfifiia T^JW^-Aofe-iwrira ai* 

3VB ahU|OBlU(frr?TJUijJ» UbUAT'J*ti Afl 
iliiuuuuvjtfi ^.B-.QTjni UHJtt :Jriuhw*J 



t»» «HBJWiAO- UJWi/<M* UU: |[tftf3 
0\l3WiArf tdkdjdl fJUjdl jDffcwiH 

jriwm m mamwi iiib il jji » 

S^OBbTJDid 




>gle 



8 — 



pavit. Etiam fol. 17C ad complen- 
dum verbum litteris CTaHH magnum 
V praeponi debebat, cuius vice est 
imago Isaiae prophetae. Eodem mo- 
do fol. i38b deest magnum V, fol. 
226 d magnum fi. Etiam minoris 
scripturae lacunae habentur complu- 
res, quibus perpensis diligentia pic- 
toris laudibus efferri nequit. 

Denique menda scripturae, quae 
pictoris culpa facta sunt, quippe qui 
non suo ubique loco rectam litteram 
scripserit, suspicionem mihi movent 
eum legendi glagolitice admodum 
peritum nequaquam fuisse. Cuius rei 
exempla habes haec: fol. 9a litteris 
i\na ad complendum verbum ei\na 
magnum 3 praeponi debebat; artifex 
non 3, sed V pinxit. Idem ille fol. 
1 8 a v pro 3, fol. 38 a e pro w 
scripsit. Fol. 40 c pro fi verbi Ce 
roBopHTL legitur v: Be roBopHTb. 
Fol. 156 d artifex permutatis litteris 
F et e! effecit, ut BeTpt pro HeTpi> 
legeretur. Fol. i99d persimiles litte- 
rae fi et s confunduntur, pro fi littera 
S exornata est. Fol. 87 b fi pro V, 



fol. 1 29 b fe pro % reperires, si libri 
inspiciendi facultas daretur. Haud 
raro etiam litterae w et & confun- 
duntur, quarum discrimen formae 
pictorem fugisse videtur. Exempla 
habes fol. 3 1 a, 46 b, 62 b, 1 20 d, 
1 69 c, 1 7 1 d, alia. 

Qua arte pictor in exornandis 
litteris usus sit quemve perfectionis 
gradum in tabulis depictis teneat, 
nori meum est exponere; id unum 
premam characteribus glagoliticis ali- 
quotiens litteras initiales latinas inter- 
mixtas esse, quod sine dubio folio 
i4od in depingendo illo T (v.fig. 32), 
quo in canone missae verba „Te 
igitur" excipiunt, factum esse video. 
Sed haud scio an etiam glagoliticum 
V, quo verba Bb oho Bplaie, quae 
latinis „In illo tempore" respon- 
dent, incipiunt, persaepe ad exemplar 
latinae litterae I scriptum sit. Est 
certe permultis locis ea figura litte- 
rae initialis V, ut magis latinum 
quam glagoliticum characterem prae 
se ferat. 

Sed iam de his satis. 



Digitized by 



Google 



— 9 — 



CAPUT III. 



Codex describitur. 



f 



In codice nescio quis 
246 folia continuis nume- 
ris notavit, sed errorem 
admisit, cum duo folia eo- 
dem numero 43 notabat. 
Itaque non 246, sed 247 
folia codicem continere af- 
firmo, quorum duo priora 
atque ultima duo vacua 
sunt neque ceteris libri 
fasciculis adhaerent. Fas- 
ciculi vero ex quaternioni- 
bus, quorum singuli ex oc- 
tonis constant foliis, com- 
'ponuntur. Textus autem libri in pri- 
mo primi fasciculi folio (v. fig. 5) hisce 
verbis incipit: 

f Bl> HMC HCXBO BBKH aMHI>. 

IIo i iaTHC Miicajm 110 saKH- 
•fc phmckoml foiniora nxpa h hbji- 
a upKBC pHM^CKora ^Bopa • npB- 
a ujuia ot npnraacTBa rHa cto- 
eme oy ctb m^hc bc.ihkoc • h ce 
r 113.10 auo cc npwrojH crani» 

OT HJ.1C tfoVAH BCI, MHHB a OT CT*U- 
a CIIOMCHOYTHC. 



Fig. 6. 



„In nomine Iesu Christi, per sae- 
cula Amen. Initium Missalis secun- 
dum ordinem Romanum beati Petri 
et Pauli ecclesiae curiae Romanae." 

„Dominica prima Adventus Do- 
mini, statio ad sanctam Mariam Ma- 
iorem. Et si his quattuor dominicis 
festum occurrit, totum officium de 
Dominica fiat et commemoratio de 
Sancto." 

Verba haec ad primam Missalis 
partem, quae Proprium missarum de 
tempore inscribitur, referri quis non 
videt? Ex centum quadraginta sep- 
tem foliis haec prior pars constat, 
duodeviginti fasciculos plenos, unde- 
vicesimum quattuor tantum foliorum 
explens. Sed decimi sexti fasciculi 
folium primum avulsum esse lacuna 
textus ostenditur, ubi ultima prioris 
fasciculi verba cum illis quae pro- 
ximo sequuntur folio non concinunt. 
In quorum foliorum numero sex 
postrema non ad textum Missalis, 
sed ad Kalendarium adhibentur. 

Altera pars codicis, quae Pro- 
prium missarum de Sanctis praebet, 



Digitized by 



Google 



IO 



incipit a folio centesimo quadra- 
gesimo octavo; vicesimi quaternionis 
primum numeratur. Initium novi fas- 
ciculi, quo altera pars codicis in- 
cipit, librum ita compositum esse 
prodit, ut duabus ex partibus con- 
staret et posterior pars a priore se- 
cerni posset. 

Haec posterior pars Missalis ex- 
cipit verbis (fol. 1 48 a) : 

IIomcthc HaiuainHHx' m\ch ot 
ctui> . Ha imhH.iHio cro aiuplvfc. 

„Initium missarum propriarum de 
Sanctis. In vigilia sancti Andreae." 

Quae libri pars per duodecim fas- 
ciculos, a vicesimo usque ad trigesi- 
mum primum, qui omnes completo 
octonorum foliorum numero sunt, 
pertinet. Et quidem priora quadra- 
ginta duo folia Proprium de Sanctis 
exhibent, a folio 1 48 usque ad folium 
1 90 a ; deinde a folio 1 90 b usque 
ad folium 2 1 1 Commune Sancto- 
rum continuatur, cuius prima verba 
haec sunt : 

IIOMCHIO CC MHCC 011UJ,C 

IIO 3aK0H0y CTC pHMCKC iq)KB- 

c • Ha bhIihjihio a aiua. 



„Incipiunt missae communes se- 
cundum ordinem sanctae Roma- 
nae ecclesiae. In vigilia unius apo- 
stoli." 

Ultimo denique loco diversae 
missae, de quibus mox uberius dic- 
turus sum, dispositae sunt. 

Quam argumenti dispositionem si 
cum codice glagolitico comitis No- 
vakii — Missale est membrana- 
ceum, glagoliticis characteribus anno 
MCCCLXVIII exaratum, in bibliotheca 
Vindobonensi palatina servatur — 
conferre lubet, non omnia in utro- 
que codice ad amussim concordare 
facile apparebit. In Missali enim 
Novakii post missas, quas proprias 
de tempore dicimus, quae ibi folio 
162 finiunt, neque Kalendarium ad- 
nectitur neque statim Proprium de 
Sanctis sequitur, sed variae missae, 
quae folia i63 usque ad i83 ex- 
plent, praecedunt; tum demum a 
folio 1 83 b usque ad finem codicis 
Proprium de Sanctis cum appendice 
diversorum officiorum continuatur. 
Ceterum in utroque codice tam Pro- 
prium de Sanctis quam Commune 
Sanctorum diversarumque missarum 
officia easdem plane res continent, 
quod iam accuratius explicaturus sum. 



Digitized by 



Google 



1 1 



CAPUT IV. 



Argumentum partis prioris. 



Ut singulas libri partes seorsim 
pertractem, pars prior, Proprium de 
tempore, nihil fere discrepat a respon- 
dente parte Missalium posteriorum 
saeculorum, nisi quod lectiones tam 
epistolarum quam evangeliorum haud 
raro, nominibus permutatis, falsis ti- 
tulis inscribuntur. In sabbato domi- 
nicae quartae Adventus, fol. 8 b, 
lectio k pM.iHMii, ad Romanos, in- 
scribitur, cum sit epistola ad Thessa- 
lonienses II, 2. In dominica quarta 
Adventus codex scribit k phm:ihmi>, 
ad Romanos, est autem lectio ad 
Corinthios 1,1. In missa tertia Na- 
tivitatis lectio refertur ad Ephesios, 
k e<i>ecHOM\ scribi vero debebat ad 
Hebraeos 1. In festo Cinerum lectio 
quae Ioelis prophetae est, falso tri- 
buitur Isaiae: uto ecane npopomi. In 
feria sexta post dominicam tertiam 
Quadragesimae non est lectio Exodi 
(MTCHne KHHn» hcxojui), sed libri Nu- 
merorum c. 20. In dominica quarta 
Quadragesimae lectio, cui titulus r 
KOJiacHeM' praeponitur, ad Galatas re- 
ferri debuit. In feria quarta post do- 



minicam Passionis non Deuteronqrnii 
(TCBOTopoHOMHo codex scribit) lectio 
legitur (fol. 63 c), sed Levitici cap. 19. 
In sabbato eiusdem dominicae falso 
notatur lectio libri sapientiae (khhfi> 
nphMOVApocTH), cum Ieremiae prophe- 
tae sit lectio cap. 18. In feria secun- 
da et tertia Paschae quae occurrunt 
lectiones evangeliorum, non sunt Io- 
annis (ot Hiuia), sed Lucae (fol. 100, 
10 1). Etiam in festo Ascensionis non 
evangelio Lucae (ot jiojkh) sed Marci 
lectio deprompta est. In sabbato 
quattuor temporum Pentecostes lec- 
tio falso inscribitur apostoli Pauli ad 
Corinthios (n6c), cum ad Romanos 
cap. 5 referatur. In dominica secunda 
post Pentecosten (sive infra octavam 
Corporis) quae legitur lectio, non 
est Iacobi apostoli (tKOim aina), sed 
loannis apostoli 1, 3. In dominica 
quinta pro lectione apostoli Pauli ad 
Romanos inscribi debuit beati Petri 
apostoli 1, 3 (fol. 121 a). In dominica 
nona non est epistola beati apostoli 
Pauli ad Romanos, sed ad Corinthios 
I, 10. In feria sexta quattuor tempo- 



Digitized by 



Google 



— 12 



rum septembris pro oaeKne.ia nppKa 
scribendum erat Oseae prophetae 
cap. 14 (fol. I28b), et in sabbato eius- 
dem dominicae pro Ma.iexne corri- 
gas scribam et legas Michaeae (fol. 
I29b). 

Qui scribae errores laudandi qui- 
dem non sunt, tamen haud raro in 
aliis quoque libris manu scriptis re- 
prehenduntur. 

Quas praeterea discrepantias anim- 
adverti, tam parvi momenti puto esse, 
ut silentio praeterire liceat. Attamen 
moneo dominicas, quae in Septua- 
gesima, Sexagesima, Quinquagesima 
appellari solent, nostro in codice 
aliis nominibus definiri: H^Jie b' Koy 
noymaeTce at (dominica in qua ova 
deponuntur), n;yie npe^ MeconoycTOMb 
(dominica ante Carniprivium) , H^Jia 
Ha MeconoycTB (dominica in Carni- 
privio). Quibus haec quoque ad- 
denda sunt: In feria sexta maioris 
hebdomadae, ubi adoratio crucis cele- 
bratur, chorus duas in partes disce- 
dens cantat versus, partim graece, 
partim slovenice, quem ritum codex 
noster sic describit (fol. 88 b-c) : 

Kopi> Ha ju*oe ctociuc noioTL e;j, Ha 
c ; rpaHa rp i iKH a Apoyra cjiobhhckh, 

Tp i iKH an • arnocb Ttoci>. c.10- 
bIjhckh . cth 6e . rpnKH . arHOCb hckh- 



pocb . cjibii • cth KpnKH . rp i i • CTaHa- 
TaHOCL (sic !) ejieHHiOHb HMaci> . c;i • cth 

6eCMpTHH HOMJOyH HCb. 

H 3a THMb flpa roBOpHTa Bpci> etc. 

Neque ab re alienum esse credo, 
si hoc loco admonuerim in anti- 
quissimis codicibus glagoliticis plu- 
res etiam versus graeca lingua, cha- 
racteribus autem glagoliticis scribi, 
qui ad eandem adorationem spectent. 
Cuius rei exemplum habes in frag- 
mento Missalis glagolitici, a Bercic 
pag. 33 libri, qui Citanka inscribitur 
(Pragae anno 1864 impressi), edito. 

Post sabbatum sanctum, fol. 99 a, b, 
aliquot rubricae de alleluia, de credo, 
de aliis rebus continuantur, columna 
autem tertia eiusdem folii dominica 
Paschae excipit, in qua praeter of- 
ficium missae benedictiones lactis 
(mjitbb (ubhth mjhko), agni et reliquae 
carnis ((hBb arnn h mcc), casei (mjtbb 
(ubhth CHpb), describuntur. 

Quarum argumentum cum ab 
eis, quas in ritualibus latinis repperi, 
orationibus prorsus dififerat, uberius 
quod exponatur dignum est. Et qui- 
dem benedictio lactis ex duabus con- 
stat orationibus, quarum prior bre- 
vissima haec praebet: 

ITpH3pH TH Ha MJITBb MOK) CHH). KOY 
HpHHOCHMb dOyflitfaMH, JJ,a HaBO.ieHHMH 



Digitized by 



Google 



— 13 — 



TaHHaMH Bt i i hog HHJieHHe npiieMJiiome, 
feKO. TBot ApacaBa h cjaBa omy h CHoy 
h .nxoy ctomov. 

Verba haec nec ad finem per- 
ducta sunt neque bene intellegi pos- 
sunt, quorum archetypon in eucho- 
logio Sinaitico habes : A/Ioahtba ha\% 

CZIpOMk Bk KCAHK&I C*GOT%l BCHfpft. 
JlpHHMH rOCnOAH MOAHTBZI NdUJA C% 
npHHOCHM^IMH CAO\pKfcGdMH, H3K0AC- 
NdMH NdHATdMH TdHNdMH, B^HkHOi 
HlVfcACNHC npHCMAt*ip€, TfB-fc AAKipiO 

rocnoA*Mk NauiHMk h tgb* cAdBA 

K%C%IAd£M%, OTkll,K> H CfclNOy H CBA- 

Posterior oratio, quae amplior est, 
sic habet: 

IJ-iHb cch, th 6e om> Hnmxb, h 6;iho 

H CJIBHO HMC TBOe CTOe, TH 6e Hlllb, KH 

6jbh o.iOKaBToy aBpaaMJiio noji,' ^oy^OMb 

aM^pHHCKHMb, TJHb OynHTCHH H MeKKb, 

h OBaHb ^p % aeHMH poroMa (miss. nov. 
:m porn) b' rpMoy caBHKOBH - (xihl ecn, 
th 6e oub HuiHXb, npHiMb Kaj,Hjio aaa- 
Phhho (miss. nov. 3axapHHHo) H3Jia 
(sic !) b' ojKaBToy ch p6a CBoero BHp'- 
H(a)ro (miss. nov. Btp Haro Bb ojioKau- 
Toy ch npnijb), tko npHMH jKpTBoy 
6.irooyxaHHt h bojih hx' ToyiHH CTBopn. 
EHTaHHe (miss. nov. ntHne, lege nHit- 
Hne) hx' o)mho^h 7 CTajta hx' MHoro- 
njio^Ha CTBopn h xoeHHt (miss. nov. 



xoayjeHHi) HXb aHhjicKOK) chjiok) orpa- 
flH, ,na BCKa (miss. nov. Bcarjja) ^oboj ho 
HMoyme, H36nTaqcTBoyiome (miss. nov. 

HS^HT^aCTBO) fi' BCaKOMb JtfLTH (nOV. 

.ntjit) 6jia3t, Te6t oyro^Ha TBopeme h 
cjrceme oija h CHa h jixa cro. 

„Benedictus es Deus patrum no- 
strorum et benedictum atque glori- 
ficatum nomen sanctum tuum, do- 
mine deus noster, qui benedixisti 
holocaustum Abraam sub quercu 
Mambre, et vitulum saginatum et 
arietem haerentem cornibus in dumo 
Sabec. Benedictus es, domine deus 
patrum nostrorum, qui incensum Za- 
chariae accepisti, fidelisque Heliae 
holocaustum suscepisti, sic suscipe 
hanc oblationem suavissimi odoris 
et boves eorum saginatos fac, ar- 
menta eorum exubera, greges eorum 
multifructos fac, ambulationesque eo- 
rum virtute angelica circumda, ut 
semper omnium abundantiam haben- 
tes in omnibono opere tibi iucunda 
faciant et glorificent patrem et filium 
et spiritum sanctum." 

Verba huius orationis eam, quae a 
Goaro in euchologio graeco pag. 526 
editionis Venetae ab anno 1730 affer- 
tur, orationem in mentem revocant: 
Eoyyi eici {av^jiyj toO asfioo 8id 86oea)C 
xpecbv, olvoo, &ptoo xai %oX6j3<ov /0 eo- 



Digitized by 



Google 



14 



XoY^oas ttjv ftoatav zob 'A(3paa{i xal icpoa- 
5s$djxsvoc toO f HXtoo td; oXoxapiccoastc 
. . . xaOta a>c r^v roo 'A{3sX ftoatav tcX^- 
ftovov, td Ysvvr^jxara xcbv TrpoasvsY^dvrcov 
xai xd icotjxvta aot(ov xat ^ooxoXta tcoXo- 
xoxa, xat to6c (36ac ica/stc sv rfl a^ dya- 
^oxTjrt icotTjaov . xat aorotc acotirjptav <|>o- 
pjc dv^ (5v jxsjxvTjvtat t(bv xta^x^v too 
Xaoo aoo sv rj Stxatoxptatcf, aot 8<opirj- 
aat, tva icdvtsc aotdpxstav ^ovtsc stc 
icdv Ipyov aya&ov xai aot s6dpsatov tcs- 
ptaas6aa>at, 8o$dCovtsc to icavdytov Svojxd 
aoo too Tcatpoc. 

En prima magni momenti testi- 
monia, quibus nexus librorum gla- 
goliticorum croaticae familiae cum 
vetustissimis tam glagoliticis quam 
cyrillicis euchologiis, quae graeco 
ex fonte fluxerunt, evincitur. Itaque 
non miraberis, puto, quod etiam 
haec altera oratio iam in eucholo- 
gio Sinaitico occurrit, cuius verba 
mirum quantum cum nostro textu 
concordant: E<\arocAOB*N% *ch, rocno- 

AM BOHCf OThll.% NdtlJH)f£ 9 H BAdrO- 
CAOBiHO HMA CAdBftl TBOtlA H CBATO*. 

BAdrocAOBCH^ ich, rocnoAH bonci, BAaro- 

CA0BHB2JH TCpfcTBX AEpdMAbK HOfifr 
A*60A/lk MdMkBpHHCKfclMb H T£A*l4,k 
MAKOKft H OBiH% \pKXHAH% 3d pOr%(l) 

bk rpfcMoy caBiKOB^b • BAdrocAOBCN^ 

iCH, BOHCi OTkl|,k HAUJH^, npHiM%i Kd- 



AHAO 3d)fdp!&IHN0 H hahia B*bp%Nddro 
B f CiHAOA%HOi • TdKO npHHMH H CHKR 
»Cp!&TBX Bfc BONIK BAdrOX^dNH*^ BOAZI 
HX* TO^MkNfcl CZTKOpH, HHT^HH^ H)f!& 
O^MfeNOTCH, CTd^d HX% MHOrOHAOA^Hd 
CfcTBOpH, B^O^iHHi H)f% H HC^WIC- 

A^HHi dN~taA%cKoi& chaoik ch orpa^H, 
Aa B^cir^a B'cfcK% ^oboa% HM*i|ie H3- 

B%IT%HkCTBO\*iM% BO BCbKOMk ^-fcA^fe 

BAd3*fc H TiB*fe O^rO^HO CAABAI^Ii HMA 

» 

TBOi 0Tku,a h CBATaaro A0YX&1 nsjn* • • • 

Hic mirus duorum codicum con- 
sensus, quorum alter in regionibus 
Macedoniae saeculo XII, alter in 
Dalmatia saeculo XV scriptus est, 
pertinet etiam ad orationem quae 
mox sequitur. 

Orationem dico ad benedictionem 
agni, cuius verba in missali Her- 
voiae haec sunt: 

IIoxoah (miss. nov. IIociTH) th 
Hcxe Bca tfpanraa cn% arHan,b ch (liiaro- 
cjiobh, KaKO npHtTH cno,no()Hjn> ecH araH- 
u,a, Kora th wejib npHBe,ne b' ojiOKaB*- 
Toy, KaKO (miss. nov. iKoate) h ohl 
^^0^06^' ce e TBoee tfjiro.nljTH Hacjia- 
tTH ce (miss. nov. HacjiaayjaTH ce), tko 
h mh ceMoy CBemeHHio HacJIa 1 HHM , ce b' nH- 
moy Hamoy, bt> HMe ou,a h CHa h ,nxa CTro. 

Graecam orationem eiusdem ar- 
gumenti in euchologio Goari rep- 
peri, quod haec praebet: 



Digitized by 



Google 



— 15 — 



Eoyrq stc zb soXoyYjoat sSsajxata xps- 
<ov rfl dytq: xat jxsydXYj xoptax^ toO icdoxa. 

'Extoxs^at, xopisTyjaoo Xptots, sictd 
s8so|i.ata tcbv xps<ov xat dytaoov ouka a>c 
^ytaoac tov djxvov, ov oot TrpooVjyaYSV 6 
Trtotoc 'Appadjx, xat tov dpvov Svicsp 'A(3sX 
oot TrpooTjvsyxsv eic oXoxdpiccootv, ojaouoc 
xat tov {j.6o/ov tiv ottsotov, Sv &6oat sxs- 
Xsooac x$ ot$ ooo tq> TcsicXavTjjxsvq) xai 
TcdXtv sicavsX^-ovtt icp&c os, ?va xa&cbc ao- 
t6c ^&a>frv] tyjc otjc x^P lT0< J dicoXaooat, 
ooto) xat t(bv aYta^-svtcov otco aoo xal s6- 
XoyTjO-^vtwv dicoXaoocojxsv stc tpoy^v icdv- 
t(ov ^jjk&v . 06 ydp el dXirj^tv^ tpoy^ xai 
6 Sonfjp t(bv aya&cov xai ooi tV)v 86$av 
dva7cs{xico{xsv, tffi rattpi xai t$ oi$ xai t$ 
dytq) icvsojxatt. 

Verum textus missalis Hervoiae 
magis etiam euchologio Sinaitico illu- 
stratur: Mo<\HTEa h&x* arNku.iMk ha 
nac^ ITpH3kpH rocnoAH Hco^pHCTi 
Ha ch BpaiuzHa tbo* h na arNeu,k ck 

H CBATH H, 'fcKOTCf CBATHTH H3B0AH 

arHiu^k hhc* npHB*A* &&m> bo k'c*c%- 

KdrdCMaa, \A '&K0K6 ONfc C^nO^OBH CA 
TBO€H BAarO^^TH NdC Aa r \HTH CA, TAKO 

h m%i cero cKAijiena BaarocaoKeHa to- 
goi* HacAaAH[x"o]M% ca K^nHb^ijiio (sic! 
melius erat bk nHipf*) . tKO tko* cct% 

U/fccapkCTEO, CHAd H CAa(Bd). 

Tertiam quae ad benedictionem 
casei et ovorum spectat oratiuncu- 



lam praetermitto, cum nulla graecae 
originis vestigia prae se ferat. 

Dominica post Pentecosten vice- 
sima quarta fol. i36 c Proprii mis- 
sarum de tempore finem facit. Se- 
quitur Ordo Missae (fol. i36d), 
qui ab his verbis exorditur: EptH 
evjsjx ce oopaMii (sic!) Ka m'hih no aa- 
kiii> pnafcicora ^Bopa. pnn chc ji ncwi>: 
„Sacerdos cum ad missam induitur, 
secundum ordinem curiae Romanae, 
hos quinque psalmos recitet: 

Ko;ib B3Jiio6jieHa : Quam dilecta ta- 
bernacula tua; 

EjiBH.ib ecH th: Benedixisti domine 
terram tuam; 

TTpHooHH th oyxo: Inclina domine 
aurem tuam; 

Btpoeaxb : Credidi ; 

113 rjioy^HHb: De profundis. 

Antiphona. He BcnoMHHaH rp-fexb: 
Ne reminiscaris. 

Oratio. Oynra mjicth tbocc MJicp^H 
&Ke k MjiTBaMb TBOHMb npHKJiOHH: Aures 
pietatis tuae, mitissime deus. 

Alia oratio. Boxe KOMoy BcaKO cpn,e: 
Deus cui omne cor patet. 

Alia oratio. Cajvfe 6oyjj,H HaMb npo- 
CHMb th CH.ia jjxa: Adsit nobis, quae- 
sumus domine, virtus spiritus. 

Alia oratio. Mhcjh Huie, mji tc 
re, jixb cth napaoHTb: Mentes no- 



Digitized by 



Google 



— i6 



stras, quaesumus domine, spiritus 
sanctus Paraclitus. 

Mox excipit Introitus cum ora- 
tionibus, quas ordine indico: Othmh 
(Aufer), Mojihm tg m (Oramus te, 
domine), Ohhcth cpue (Munda cor 
meum), Boyjyi yl b cpun (Dominus 
sit in corde), ITpHMH cth one (Sus- 
cipe sancte pater), Be kh HCKro coymb- 
CTBa (Deus qui humanae substantiae). 
Haec omnia non aliter in missalibus 
nostri temporis leguntur. 

In foliis i38 et 139 variae Prae- 
fationes afferuntur, quarum series 
haec est (prima omnibus communia 
verba ubivis omitto): 

KaKO b nponjimeHHe cce (quia per 
incarnationem verbi), 

KaKO er.ua ejiflmnew CHb tboh (quia 
cum unigenitus tuus in substantia), 

Kh TejiecHHMb nomeHHCMb (qui cor- 
porali ieiunio), 

Te6t iope th b' BcaKO BpMe (te qui- 
dem Domine omni tempore), 

Kh no BCKpcHOBeHH CBoeMb (qui per 
resurrectionem suam), 

Kh B3ama^b Hajta Bca H(5ca (qui as- 
cendens super omnes caelos), 

Kh cb e^HH04eji,HMb CHOMb (qui cum 
unigenito filio), 

Kh cechhc HjiOB^HbCKora pojja (qui 
salutem humani generis), 



II Tetfi b qacTb tfatHHe Mpne scar.ua 
jibh (et te in beatae Mariae virginis), 

Te6t iope th npnjieatHO MOJiHMb, j^a 
CTajja TBoero (te domine suppliciter 
exorare, ut gregem tuum), 

IlaMb Tetft BHHoy h Ba3ji,i> (nos tibi 
semper et ubique). 

Folioi4oa Canon missae se- 
quitur, cuius prima verba Tetfi iope 
latinis „Te igitur" respondent, con- 
cluditur autem fol. 142 c, d cantico 
trium puerorum hisque duabus ora- 
tionibus : 

ITMJIMCe. B(0^)e KH TpHMb OTpOKOMb 

oyKpoTHjn> ecH njiaMCHb oiWhh, nojtan 
MJiciHBb, w H(a)cb patfb TBOHXb He oac'- 
ateTb njiaMeHb (uoyj^HH. r(ocnoju))Mb 
H(a)mHMb. „Deus qui tribus pueris" 
etc. Eadem oratio in missali Nova- 
kii fol. 162 b legitur. 

JJiiHHi H(a)ma M(o)ji(nMb) Te, r(o- 
ceoa)h, h npejtnxae npejjxojiH h noMa- 
rae Hacjrfejtoyn, ji,a BcaKO H(a)me m(o)- 
jieHHe h A^iHHe h to6oio Bcarjja no- 
hcto h T06010 noTOHme CBpmHTce. X(pn- 
CTo)Mb r(ocnojto)Mb H(a)mHMb . AM(e)Hb. 
„Actiones nostras, quaesumus te do- 
mine, aspirando praeveni" etc. In 
missali Novakii fol. 162 c repetitur. 

Novakii liber adiungitsequentiam: 
CjiBa Bb BHiHHHXb (Gloria in excelsis), 
quam noster in fine libri apposuit. 



Digitized by 



Google 



17 



CAPUT V. 
Excerpta Kalendarii. 



In Kalendario, quod foliis 143— 
148 Proprio de tempore nec non Or- 
dini et Canoni missae succedit, com- 
memorationes singulorum festorum 
coloribus distinguuntur : festa quae 
duplicia et semiduplicia dicuntur, ple- 
rumque minio, simplicia atramento 
notata sunt. Quem usum sequentes 
nos quoque omnia quae qualibet de 
causa memoratu digna videbuntur, 
ex Kalendario deprompta, partim mi- 
nio partim atramento exprimemus. 




EHBUpi> HMa /I.HH.M+. 

Ianuarius habet dies XXXI. 

Die 1: OtfpfeaHHe me ,noy X: Cir- 
cumcisio Domini, dupl. 



Die vi: KpmeHHe rHe ^oy X: Bapti- 
zatio Domini, dupl. 

Dievil: HfiHa XHTja ^oy X: Ioannis 
baptistae, dupl. 

Bep'Bapi> HMa pn-g*. 
Februarius habet dies XXVIII. 

Die xiv : ^loypHJia h BajieHTHHa h 
MeToy^He : Cyrilli et Va- 
lentini et Methodii. 

Die XXIV : MaTHe aiuia • Ha nera ;im» 
iipicToym. diiBa: Mathiae 
apostoli. 

Map^n, hmh ahh . m. 
Martius habet dies XXX. 

Die XXV: Bjiroivfciue-HHe opne ;io\ X: 
Annunciatio B. M. V. 
dupl. 

Die XXVII: BciqvferacHHe rHe: Resur- 
rectio Domini. 

AnpH.iL HMa ahh • M. 
Aprilis habet dies XXX. 

Die VI : MeToyjne nnn : Methodii 
pontificiis. 



Digitized by 



Google 



— 18 — 




Fig. 8. 

Die XX: Ejcho upue na Kpmih Ha- 
H r i,o : Helenae imperatri- 
cis, quae crucem invenit. 

Die XXIII : heopbfrirb mu: Georgii mar- 
tyris. 

Die XXV : Map na eft.icTa jjoy x: Mar- 
ci evangelistae dupl. 




Fig. 9. 
MaH HMa JJHH • M+. 

Maius habet dies XXXI. 
Die I : <I>HjiHna h TKOBa an.ioy • ji,oy X : 



Philippi et Iacobi aposto- 
lorum dupl. 

Die III : Oopf/reHHe Kpnma X h a.ie- 
KeaHjpa h npMxi> mm: In- 
ventio s. Crucis et Ale- 
xandri et caeterorum. 

Die VII : JJoyHMa 6c m : Domnii 
episcopi mart. 

Die VIII : TiueHHe MHxan.ia apxHhjia • 
;ioyii.n> X: Apparitio s. Mi- 
chaelis archangeli, dupl. 

Die XXII : Ejioho upue: Helenae im- 
peratricis. 

Hiohi> HMa ahh • At. 
Iunius habet dies XXX. 

Die XV: Bhjw h MeH^oeTa h Kp- 
CTeH^uie mm : Viti et 
Modesti et Crescenciae 
mart. 

Die XXIV: Pohctbo HBHa KpcT.ia 
jjoy x : Nativitas s. Io- 
annis baptistae dupl. 

Die XXVII : Bjia^HCJiaBa Kpajia hc : 
Vladislai regis conf. 

Die XXIX : IleTpa h nB.ia an.ioy . jjoy • 
X: Petri et Pauli apo- 
stolorum dupl. 

Die XXX: BcriOMeHoyTHe nB.ia anjia- 
^oy • X ' Commemoratio 
Pauli apostoli dupl. 



Digitized by 



Google 



ig — 



lIi0.lf>H MMU AHM . At+. 

Iulius habet dies XXXI. 

Die XXII : Mpne mmvui.iohh ho.il ,ioy 

X : Mariae Magdalenae 

semidupl. 
Die XXV: Twcoua aiuia joy X: Ia- 

cobi apostoli dupl. 
Die xxvi : IlacTopHi nona h aHHe : 

Pastorii sacerdotis et 

Annae. 



AnroycTL MMa ,*hh - M+. 
Augustus habet dies XXXI. 

Die i: Oyaa irrpa an.ia: Vin- 

cula Petri apostoli. 

Die III: QoptTeiiHe 'ivieee ctm- 
naHa a mh : Inventio cor- 
poris s. Stephani proto- 
martyris. 

Die x: JloBpfHua m i i • aoy X: 

Laurentii mart. dupl. 

Die XII : K aapn ^ijh aoy X cbomoy 
p(\V>y : Clarae virginis 
duplex suo ordini. 

Die XV: IIpeoTaBJieiiHe <1pue ^oy 
X : Assumptio B. M. V. 
dupl. 

Die XX: BpHap.ua onTa hc . H 
IIlTHoaHa Kpajia oyrp- 
CKora hc : Bernardi ab- 



batis conf. Et Stephani 

regis hungarici conf. 
Die XXIV: BapmioMtt aiua ;ioy X : 

Bartholomaei apostoli 

dupl. 
Die xxvi: JIojiOBHKa Kpajia <i>paHa*i- 

Kora hc : Ludovici regis 

francici conf. 
Die XXVlll: AnrycTHHa 6e - hc . ;ioy X: 

Augustini episcopi conf. 

dupl. 
Die XXIX: OycHWHHe iyibh nmia 

Kpcr.ia jioy : Decollatio 

sancti Ioannis baptistae 

dupl. 

( 'CKTdpL HMa ;i,HH • M. 

September habet dies XXX. 

Die VIII : Pohctbo dpue ^oy X: 

Nativitas Mariae virg. 

dupl. 
Die XIV: IHw^oHHe Kp;i;a aoy X: 

Exaltatio s. crucis dupl. 

H ^atfpniHa: Et Cy- 

priani. 
Die XVIII : Tho.ii.oph jjbh : Theodorae 

virginis. 
Die XXI: Maiirl; aiuia h eh.iHCTa 

r loy X : Matthaei apostoli 

et evangelistae dupl. 
Die XXVII : KoysMH h JJom t>Ha h np i ixi> 

3* 



Digitized by 



Google 



20 



m i i : Cosmae et Damiani 
et reliqu. mart. 

Die xxix : OnemeHHe upKBe MnxaHJia 
apxiriua jjoy X : Dedica- 
tio ecclesiae s. Michae- 
lis archangeli dupl. 

Die xxx: EpoHHMa npo;>BHTepa hc 
;m>y X : Hieronymi pres- 
byteri conf. dupl. 




Fig. io. 

OivTedapi» HMa jvhh - M+. 
October habet dies XXXI. 

Die IV : 4>paH'racKa hc j^oy X cbo- 
Moy pejtoy : Francisci 
conf. dupl. suo ordini. 

Die xvill : JIoyKH efcjicra aoy X : Lu- 
cae evangelistae dupl. 

Die XXVI : EBapncTa nona m i i h JJh- 
MHrpa m: Evaristi pa- 
pae mart. et Demetrii 
mart. 



Die XXVIII : CHMoymi h Iiio;iH an.ioy 
jioy X : Simonis et Iudae 
apostolorum dupl. 

HoseM^pi, HMa ji,hh./«. 
November habet dies XXX. 

Die I : Bchxh cthxi> jioy X : Om- 

nium sanctorum dupl. 

Die II: BcnoMeHoyTHe bchxl oy- 

MpBiHHxi>: Commemora- 
tio omnium mortuorum. 

Die v : EMpnxa Kpajia hc : Eme- 

rici regis conf. 

Die VIII : CaHanb aHh;ih h HeTHpnxb 
m KpoyH^HHXb: Conven- 
tus angelorum et quat- 
tuor coronatorum. 

Die IX : KpmeHHe cnca b' Phmh ji,oy 
X : Baptizatio (Dedicatio 
basilicae) Salvatoris Ro- 
mae, dupl. 

Die XI : Map'THHa 6c hc : Martini 
episcopi conf. 

Die xil : MapTima nnn m: Mar- 
tini papae mart. 

Die XIV : HBHa 6c hc b TporHpn : 
Ioannis episcopi confes- 
soris Tragurii. 

Die xvin : KpmeHHe IlTpa h Ilim b 
Phmh : Baptizatio (Dedi- 



Digitized by 



Google 



— 21 



catio basilicae) Petri et 

Pauli Romae. 
Die XIX : EjiH3a<5eTH Kmepe Kpajia 

oyrpcKora : Elisabethae 

filiae regis hungarici. 
Die XXV : KarapHHH wm m<i • no;ii> 

aoy X : Catharinae vir- 

ginis mart. semidupl. 
Die xxx : Anjipit aiua ,ioy X : An- 

dreae apostoli dupl. 

JJeKTCfpi» HMa ji,hh • M+. 
December habet dies XXXI. 

Die VI : HHKoy.iH 6c hc ;ioy X : 

Nicolai episcopi conf. 

dupl. 
Die vii : AMilpoaa 6c hc jy>y X: 

Ambrosii episcopi con- 

fessoris dupl. 
Die vin : 3aueTHe Mpnc jjbh • ^oy X: 

Conceptio Mariae vir- 

ginis diipl. 
Die XIII : Jloyimc abh mh: Luciae 

virginis mart. 
Die XXI : Tomh an;ia ^oy X: Tho- 

mae apostoli dupl. 
Die XXV : Poh'crBO Xbo aoy X : Na- 

tivitas Christi dupl. 
Die XXVI : CTHiiaHa npsora wi ^oy x : 

Stephani protomartyris 

dupl. 



Die XXVII : Ilima aiua h (^h.iHCTa 
;«,oy X: Ioannis apostoli 
et evangelistae dupl. 

Die xxvill : ( Whxi, m.i ■umi» : Sancto- 
rum infantium. 

Die XXXI : Cc.iBCCTpa nnn hc: Sil- 
vestri papae conf. 

In his electis Kalendarii festis ani- 
mum intende, quaeso, ad commemo- 
rationem Cyrilli et Methodii, quae 
sub decimo quarto Februarii notatur, 
deinde praecipuorum quattuor Sanc- 
torum Hungariae memoriam respice: 
Vladislai vigesimo septimo Iunii, 
Stephani regis apostolici vigesimo 
Augusti, Emerici regis quinto No- 
vembris et Elisabethae undevigesimo 
Novembris. Omnes quattuor sub eis- 
dem diebus etiam in Kalendario, 
quod missali glagolitico, anno 1483 
impresso , praemittitur , nominantur. 
Sed cum festum s. Stephani regis 
apostolici per totam dioecesim Za- 
grabiensem, quae maximam partem 
Croatiae et Slavoniae amplectitur, du- 
plex habeatur, quod nostro in codice 
utpote atramento, non minio descrip- 
tum, simplex ponitur, iam hinc conclu- 
dere licet codicem Hervoiae nequa- 
quam intra fines Croatiae confectum 
esse, sed in Dalmatia lucem aspexisse. 



Digitized by 



Google 



22 



Neque vero praetermittendum esse 
censeo in Kalendario festum Resur- 
rectionis Domini seu Pascha ad vi- 
gesimum septimum Martii diem re- 
ferri. Quod cum festum sit mobile, 
et tamen a scriba codicis certo diei 
adscribatur, consentaneum mihi vide- 
tur affirmare, aut illo ipso quo codex 
scriptus sit, aut certe proximo anno 
festum Paschae in diem vigesimum 
septimum Martii cecidisse. Iam si 
libros, quibus dies Paschae per varia 
saecula determinatur, consulturus es, 
ex omnibus disces, opinor, initio sae- 



culi decimi quinti Pascham bis tan- 
tum ad vigesimum septimum Martii 
diem quadrare: anno scilicet MCDVII 
atque anno MCDXVIII. Quoniam ve- 
ro, ut supra dixi, ipse Hervoia dux 
anno MCDXV mortuus est, neque 
probari potest codicem nostrum alio 
tempore, quam vivo duce, scriptum 
esse, dubium non est, quin prior 
annus praeferendus sit. Itaque si 
Kalendarii nostri adnotatio Paschae 
quidquam valeat,*) equidem codicem 
anno MCDVII confectum esse conten- 
derim. 



CAPUT VI. 
Argumentum partis posterioris. 



Altera pars codicis, quae Pro- 
prium missarum de Sanctis amplec- 
titur, eadem plane singulorum men- 
sium festa exhibet, ac Missale vindo- 
bonense glagolitae Novakii, quae 
haud scio an operae pretium futu- 
rum sit, singillatim enumerare. Ag- 
men ducit in mense Novembri vi- 



*) Consulto hoc utor verbo, quia non 
me fugit in veteribus martyrologiis per- 
saepe „Resurrectionem Domini" ad 27 d. 
Martii, duobus diebus post Annunciationem 
S. Mariae, quae 25 Martii celebratur, re- 
ferri. Qua de re videsis Gerberti Monu- 



gilia sancti Andreae, quae iam supra 
notata est; deinde 11. Oo CaToypHHHa 
ltpiHHKa : Sancti Saturnini martyris 
1 49 a. Sequitur : B cth ahl AH^ptf» 
aiui(a) : ipsum s. Andreae apostoli 
festum 149C. — Festa autem De- 
cembris haec sunt: JXeKTtfpa VI: Hh- 
Koy.ra HCiioirlvHHHKa : Nicolai confes- 

menta veteris liturgiae alemannicae, ed. 
anno 1777, I. 459, 472, 485, 494. Itaque fieri 
potuit, ut etiam noster codex, auctorita- 
tem veterum librorum manuscriptorum se- 
cutus, diem resurrectionis non ad suum an- 
num referret, sed pro solito more poneret. 



Digitized by 



Google 



23 — 



soris i5ob. — Ila ,un> cro AMopo:iHf: 
S. Ambrosii 1 50 c. — JJeKTedpa X : 
^manca hciiiuh (rectius vind. cod. 
Jmiaea): Damasi confessoris 150C. — 
JJeKTedpa XIII: .loyiuie ;\m\: Luciae 
virginis 150 d. — Jla ;un> cro Tomh 
an.ia : S. Thomae apostoli 150 d. 

Festa Ianuarii: EHBapa XIV: 
<I>h.ihiuiI> iiiih : S. Felicis papae (!) 
151 a. — EHBapa xvm: TIpHCKH jmi: 
Priscae virginis 151 b. — MaiipHiuil; 
h jMaip^TH ;> Apoy.3KHHoio : Mauricii (!) 
et Marthae cum sociis 151 c. — 
EHBapa XX: <I>ad'fiia 11 IlledVr^fiia: 
Fabiani et Sebastiani 1 5 1 d. — Eh- 
Bapa XXI : Arnne m\ : S. Agnetis 
virginis I52a. — EHBapa XXII : Bh- 
Hoh'iui h HacTacnh: Vincentii et Ana- 
stasiae 152 b. — EHBapa XXIII: ]\Ie- 
pcH^iurhiiH ,hbh h mmhhuc: Emeren- 
tianae virginis et mart. Additiir ru- 
brica: doy:in mhhl bhiiio k^ko Ha ^,hi> 
ctc UpncKH 152 b. — lla odpanje- 
hhc lliua na Bfpoy: In conversione 
s. Pauli 152 c. — EHBapa XXVIII: 
Jlpoyre Arnne (miss. nov. jpoyroMb 
AniHe): alterius Agnetis 153 c. 

Festa Februarii: Ha OMHineHiie 
dpne: In purificatione B. M. V. Hic 
additur rubrica de benedictione can- 
dellarum: Ci>pinHB'nie repuoy nin> 06.it- 

MCHI> OCC' II.iaHHTC H c' '/KaKHH oo.itMe- 



hhmh iipHCToyiiH npeji, 0.1 rapi» o.ibhth 
ciuiLue 154 d. — Ka jfnni: Ad mis- 
sam (Novak. k mhch) 155 b. — Ha 
;uib cro Ixia;KHl>: S. Blasii I56a. — 
Ha ;un> cthc AraTH ^ihi: S. Agathae 
I56b. — Ha jhi> ( 1 Ko.incTHKH ;u>n: 
S. Scholasticae virg., additur c;ioy;KdH 
hiuh ot ;u>i» 156C. — Ha ;uu> cro 
BajTeH^THiia MMmca: S. Valentini mart. 
156 c. — Ha iiptcTo.ii> Hrpa: In ca- 
thedra Petri I56d. — MaTne an.ia: 
Mathiae ap. 157 b. 

Festa Martii: Mapqa Vli: Ilep- 
iicth h IImhuhth (miss. nov. TTepno- 
Toye h <I>e.mnHTaTH): Perpetuae et Fe- 
licitatis 157C. — Ha cthxi, XL mmhkt>: 
Quadraginta martyrum 157 d. — 
Mapqa XII : Tpropa min: Gregorii pa- 
pae 157 d. — Mapiaxxi: I>eHe;uiKTa 
oina: Benedicti abbatis 158 b. — Ila 
djiroBfiueime dpne: In Annunciatione 
B. M.V. 158C. 

Festa Aprilis: Anpnjia XIV: Th- 
dopmi h BajepnfHa h MaKCHM(a): Ti- 
burcii, Valeriani, Maximi 158 d. — 
AnpHJia XXIII : Reophnf, mukr: Geor- 
gii martyris 159 a. — AnpHjia XXI V: 
A^aadepVa : Adalberti 159 b. — 
Anpnjia XXV : MapKa ekiHCTa: Marci 
evangelistae 159 b. — Anpnjia xxvm: 
BHTiunf, MMHKa: Vitalii martyris 159C. 
— Ha ,t,hi> cro IlTpa peja npo;i,HKi> h 



Digitized by 



Google 



— 24 — 



M i mKa: In festo s. Petri ord. praed. 
et mart. 1 59 d. 

Festa Mai: Mat I: nn.iima h 
liKOim: Philippi et Iacobi 159 d. — 
Mat III ,hhi> : OopiTOHHc Kp;i;a: Inventio 
crucis i6oc. — Ha ;i,Hb cxaro Knp^Ka 
Moy T iCHHKa: Cyriaci mart. 161 b. — 
Ha jwh cro IlBHa npia jiamKa npara: 
S. Ioannis ante portam Latinam 

161 c. — Mat VII : JJoyHMa 6ci;na h 
MMKa: Doimi ep. et mart. (etiam in 
miss. nov. legitur) 161 d. — Mat VIII : 
Cro MnxaHJia apxuh.ia: S. Michaelis 
archangeli, additur rubrica: mhhi> <5oyAH 
kko h b noHOB.ieHHe ero, H^HaM^nie 

IltCHH nO eil.lHH MHMO H^OyiUC A^HMO 

ai 2. — Mat x: Top^AHlma h Ebhh- 
MHxa: Gordiani et Epimachi 161 d. — 
Mat XII : Hepnli h ApxH.wfe h Hoh'- 
rpaunt: Nerei, Achillei, Pancratii 

162 a. — Ha cthc IIoh'uh1;hh abh 
(miss. nov. Ha cre no r reHUHf,iiH) : S. 
Pudentianae virg. 1 62 b. — Ha cro 
OptfaHa niin: S. Urbani papae 162 b. 
— Ha cro JlH<5epH r Ii HcnBjjHHKa: S. Li- 
berii conf. 1 62 c. 

Festa Iunii: HiOHa 1: Hhkomc- 
AHt h K)cth (sic! sed miss. nov. K)- 
CTHHa): Nicomedii et Iustini 162 d. — 
HiOHa (II) : MapnejiHHa, n r rpa h Epaana 
(miss. nov. ApacMa) : Marcellini, Petri 
et Erasmi 1 62 d. — HiOHa IX : nptMa 



h ne.iHHHf>na (miss. nov. IIpHMa h <I>e- 
jiHHHHa) : Primi et Feliciani 1 63 a. — 
Hma XI: BapHatfn aiuia: Barnabae 
apostoli i63 b. — Hma XII: Ba- 
cnjini h np^ixL wi (miss. nov. Bacn- 
jH^a h Hariopa h x InpHHa h Haaapa): 
Basilidis et caet. mart. 1 63 c. — 
HiOHa XIII : Ahtohh* HeiiBjuiHKa pe^a 
MajHX tfpan,: Antonii conf. ord. min. 
1 63 c. — HioHa XV : Bn^a h Mch'- 
AOCTa h KpcTeii'uHo (miss. nov. Kp'- 
CTaHune): Viti, Modeti et Crescenciae 
i64b. — HiOHa xvm: Map i ie.ia h Map- 
qejmtHa (nov. MapwjHHa) : Marcelli (!) 
et Marcellini 1 64 c. — HiOHa XIX : 
EpBacHf» (miss. nov. RepBacHl;) h npo- 
Tacnf: Gervasii et Protasii 164 c. — 
Ha bhIihjihio cro Hinia KpcTHT.ia: In 
vigilia s. Ioannis baptistae 1 64 d. — 
Ha poHCTBO cro HBHa KpeTJia: In na- 
tivitate s. Ioannis baptistae 1 65 c. — 
HiOHa XXVI : HBHa h HB.ia: Ioannis 
et Pauli i66c. — Ha cro JltoHa: 
S. Leonis 166 d. — Ha bhIih.ihh) 
aiuoy HTpa h nB.ia: In vigilia apo- 
stolorum Petri et Pauli i6ya. — Ha 
ctoio aii.ioy nTpa h niua: S. aposto- 
lorum Petri et Pauli, cum hac ru- 
brica: paaoyMHO (Joy^H w b ch ahb 
hc 6ma hh c^ho cnoMeHoyTHe ot cro 
HaBJia, ape opiwc on'mn b CH-fc ^Ba 
(brjtfia, hh ohho cnoMeHoyTHe oa cro 



Digitized by 



Google 



— 25 



ITiuia, apo mhht» fl])'i\itu co 167 d. — 
Uhiomohoytho <to Iliua: Commemo- 
ratio s. Pauli 1 68 c. 

Festa Iulii: lO.itt (II): llpoqeca 
n MapTirhna: Processi et Martiniani 
169 b. — lli» oirraooy an.ioy Ihpa 11 
Iliua: In octava app. Petri et Pauli 
169C. — Hiairfei X: vn 6pn» mm • 11 
Poy<i>hhh jim h iipMiixi» M'i: Sanctorum 
septem fratrum mart. et Rufinae virg. 
et caet. mart. iyoa. — HXrfrft xili: 
MaprapHTH ;um: Margaritae virg. 170 d. 

— Ila jjhl (To lvoypiiKa 11 JIhth (sic! 
nov. miss. K).ihth): Cyrici et Iulitae 
171 a. — Hiojit XXI: IlapacKiio ;uui 
h m*i (miss. nov. UpaicViuH jbh h 
mhhuo): Praxedis virg. et mart. 171 b. 

— Hiojitli XXII : Mpne Maivuuf»nH: 
Mariae Magdalenae 171 b. — Hio- 
jrfei XXIII : Ano.innapa: Apollinaris 
171 c. — Hioatt XXV: T>Kona an.ia: 
Iacobi apostoli 1 7 1 d. — Additur ru- 
brica: P"hh opn KpeTonopoy au.i • 
hiuh Ha lniliH.mio au.n» : Dic oratio- 
nem Christophoro 172 a. — Hio- 
jrfcfc XXVIII : Ha:mpa h T Ie;iHoa (miss. 
nov. IJc.iea) h np*ixi» muchhki»: Nasa- 
rii et Celsi et caet. mart. 172 b. — 
Hiojrfet xxix : <I>e;mmif» h iipuxi» w\ 
(miss. nov. Hiojitt XXX : <I>o.ihuh f» 
1111H h CnMii.iHUHf 4>aoyniTHiia IVha- 
Tpnua m t ihkt») : Felicis et reliq. mart. 



172 b. — Hiojift XXX (miss. nov. 
XXXl): Aoiona h ('nHnna (miss. nov. 
Cnirhna): S. Abdonis et Sennen 172C. 
Festa Augusti: ABroycTa i: Ov;m 
llrpn an.ia h 4 KpoyiiHiiu» (miss. nov. 
Kpoyif hiiiui) : Vincula Petri ap. et 4 
coronatorum i72d. — AoyroycTa III: 
OdpfTOHiie Oiiiiiaiia 1 MHKa h iipnxi» 
(miss. (YhnaHa iiiih): Inventio Ste- 
phani protomartyris et caeterorum. — 
AsroycTa v: ;IoMininKa hhiiuh: Do- 
minici conf. I73b. — AuroycTa VI: 
lIIiiKrra iiiih h ( l>e.iHUHinnMa h Ara- 
iiirra : Sixti papae et Felicissimi et 
Agapiti I73c. — AuroycTa vii: ,Ioy- 
Hara: Donati 173C. — AnroycTa VIII 
(sed nostro in codice 8 pro * scrip- 
tum, quod viginti significat): KiqrhKa 
MMKa h npMxi, mhki»: Cyriaci martyris 
et reliq. mart. 1 73 d. — HaBHnepHO 
cro Jlonpf, iiua : Vigilia s. Laurentii 
174 b. — Hic additur: II ooynji C no- 
MenoyTHo ero PoMaHa mh: Fiat com- 
memoratio s. Romani. — Ha ji,Hb cto 
JIonpfHua: In festo s. Laurentii 174C. 

— ABroycTa xi: TnoopuHf» h Coy- 
caHa mmki»: Tiburtii et Susannae I75a. 

— AsroycTa XII : K.iapn jxnu: Clarae 
virginis 175 a. — Afiroycra XIII : 
Hno.iHTa h npMxi» mmki» (miss. nov. H 
;i])oy;khhh): Hippolyti et caet. 175 b. 
— : B HauiriepH iwneconHf o;khho 



Digitized by 



Google 



— 26 — 



Mpne ;uui : In vigilia Assumptionis 
B. Mariae virg. 1 75 b. — Hic adiun- 
gitur rubrica: II ooy;ui cnoMenoyTHe 
cro .Tonptiuia 11 cro Euceoirh: Fiat 
commemoratio s. Laurentii et s. Eu- 
sebii 175 c. — Ha iwnecenne rtpue: 
In Assumptione Dei genetricis 1 75 d. 

— Ha ofih cro Aranirra: S. Agapiti 
I76a. — B ;un> cr<> /IojtoiuiKa hciiiu- 
miKa: Ludovici confess. I76d. — Ha 
oKirtoy cro JIoBpnua en.int ehe rtjn 
ko h na Hera ahi> ci> ciioMeiioyTHeMh 
cre Mpne : In octava s. Laurentii 
epist. evang. quae in ipso die 177 b. 

Iltl CTHXI, MUKI» THMOliit, HllO.lHTa 

h IIlHM<noj)Ht>na: SS. mart. Timothei, 
Hippolyti et Symphoriani 177 c. — 
ABroycTa XXIV: BapmioMtt aiua : 
Bartholomaei ap. 177 d. — ABroycTa 
XXV : JIojjoBHKa Kpa.ia <i>pana l iKora 
(miss. nov. <I>paHnne): Ludovici regis 
francici 1 78 a. — ABroycTa XXVIII : 
ABroycTHHa rtcKoyna h epeMHTa w\ : 
Augustini episcopi et eremitae, mart. 
I78b. — AsroycTa XXIX: OycHMenne 
(miss. nov. OycHKHOBeiiHe) ivibh Hi>Ha 
KpCTTe.ia h c're IIIartHHe : Decollatio 
Ioannis baptistae et s. Sabinae 1 78 d. 

— ABroycTa (XXX): <I>e.iHUHt h Ab- 
juxkth : Felicis et Adaucti 1 79 c. 

Festa Septembris: OeKTertpa 1: 
< 1 thxi> XII rtpn> h (to h cro (sic !) 



Eliiun (miss. nov. Eliiua) oirra: Sanc- 
torum Duodecim Fratrum et s. Ae- 
gidii abbatis 179C. — CeKTertpa vili: 
Pohctbo (miss. nov. pouucTBo) C)\w: 
Nativitas Dei genetricis 179 d. — 
BciioMeHoyTHe cro A;ipHiHa : Com- 
memoratio s. Hadriani i79d. — Ha 
cro ToproHa wuux: S. Gorgonii mar- 
tyr. 180 d. — Ha cthxi> mukl Hpora 
h Auninra: SS. mart. Proti et Hya- 
cinthi 181 a, cum rubrica: hiuh hio- 
Jitt Ha jun, cra.ro IIpo i ieca h A*ihh Ta. 
— Ha b;ubh;kphho cro Kpini;a: In Ex- 
altatione s. Crucis 181 a. — Cno- 
MciiovTHe cro KopHt.ia h T Ia6pntna: 
Commemoratio s. Cornelii et Cy- 
priani 181 b (in miss. nov. non le- 
gitur). — Ha ahi> cro HhkomcjhI; 
MMHKa : Nicomedii mart. 181 d. — 
CeKTe6pa XVI: JIoyhho h Hcmhhh^hh 
(miss. nov. IleMHHHtHii) h Oy<i>eHHe 
(miss. nov. Eoyoenne) muhuc : Lu- 
ciae et Geminianae (!) et Euphe- 
miae 182 a. — B HaimMepHc Marht 
eh.icra : In vigilia Matthaei evange- 
listae 182 a. Mox sequitur rubrica: 
Aiue ^hb cthxi> m i ihki> EoycracHt (miss. 
nov. EoycTannt) h apoy;KHHH ero npn- 

,U v n> B HJIH). 6oy,T,H CnOMCHOyTHC ot ctiu» 
Ha BMpHH H Ha lOTpHH H Ha MHCH : Si 

festum ss. mart. Eustachii et soc. in- 
ciderit in dominicam, commemoratio 



Digitized by 



Google 



27 — 



Sanctorum fiat in vesp. et mat. et in 
missa 182 c. — Ha jiuh cro Marff: 
In festo s. Matthaei 182 c. — Manpn- 
mif> (miss. nov. Maoypnuni) 11 np T nixi> 
m<ihki>: Mauricii et caet. mart. i83a. 

— Hnnpnf.ua oei; • m i i . n IOcthhh ;u>: 
Cypriani episcopi martyris et Iusti- 
nae virg. 1 83 a. - CeKTetfpa xxvii : 
Koy^ui 11 ^rtrl.iia 11 npMxi» m i hiici>: 
Cosmae et Damiani et reliq. mart. 
i83b. — CeKTetfpa XXIX: Kpmeime 
<u;i;nora Mnxan.ia apxuft.ia: Dedicatio 
(baptizatio) b. Michaelis archangeli 
i83c. — CeKTedpa XXX (in miss. 
nov. XXIX) : EpoHHMa npoauiiTepa : 
Hieronymi presbyteri 1 84 c. 

Festa Octobris: OxTetfpa IV: 
<I>paii'incKa iic: Francisci conf. 184C. 

— (Vne IOcthhh: S. Iustinae 185 a. 

— Oicretfpa VII : Oepra, llaua, Mapica 
111111 11 npouxi, M4 : Sergii, Bacchi, 
Marci papae et reliq. mart. 1 85 b. — 
OitTetfpa ix: r T/hoHH;KHf h npnxi, (miss. 
nov. r ^f>OHH;iarh, FoyiHTHica h E.moy- 
Topnf): Dionysii et reliq. 185 c. — 
lli> ;\uh cro Kajinirra imn m: S. Cal- 
listi papae mart. 1 85 c. — OiCTetfpa 
xvill: JIovkh eiijHCTa: Lucae evan- 
gelistae 185 d. — Oirredpa xxiv: 
KpiicaHTa h ^apnf: Chrysanthi et 
Darii i86a. — B HamiepV an.ioy Oh- 
Moyna h Hioah: Invigilia apostolo- 



rum Simonis et Iudae 1 86 b. — Ha 
juii» ctoio an.ioy CiiMoyna n Hio;ui: In 
festo ss. ap. Simonis et Iudae i86c. 

— lla iMi1i.uo i>cnxi> ctiixi»: In vigi- 
lia omnium Sanctorum 186 d. 

Festa Novembris: HoneM^pa 1: 
]>cnxi> ctiixi» : Omnium Sanctorum 
187 b. — Ha cthxi> m t ihki> 4 Kpoyif- 
hiii;i>: SS. martyrum quattuor coro- 
natorum 188 a. — Ha croro Tfo- 
^opa m»i: S. Theodori mart. 188 b. — 
HoBCM^pa XI : MapTinm <1c hciiivih : 
Martini episc. conf. 188 c. — Cro 
Meinm Mvn;a. S. Menna mart. i88c. 

— HoBeM(5pa xili: JlBHa 11 BpiiKiuif 

ock : Ioannis et Brictii ep. 1 88 d. — 

HoBeM^pa xix: Ejikuioth: Elisabethae 

189 a. Hic adiungitur rubrica: U 

XUh ctc KjiKjaocTH nii4'me ne ahmo 

(miss. nov. ne i ihhhmo) ot cro IIoh- 

iiniHa, ;m iianpmL t itct ce (miss. nov. 

,na npiiMiiueTce) 189 b: In festo s. 

Elisabethae nihil dicimus de S. Pon- 

ciano, sed in proximis legitur. — 

HoBeM<5pa xxi: Manpa MMica: Mauri 

mart. 189 b. — Ha ji,hi> cthc IJe- 

HHJine juhi h M i me: S. Ceciliae virg. 

et mart. i89b. — lla cro K.uiMaHTa 

m i i: Clementis mart. 189C. — ^poyra 

ctc ( I>e.nHiiHTaTH : Alia s. Felicitatis 

ib. — HoBeM^pa XXIV: Kpcorona w\: 

Chrysogoni mart. 1 89 d. — Ha j[Uh 

4* 



Digitized by 



Google 



— 28 



rn* luvrapiinii jmi m*i: S. Catharinae 
virg. mart. 1 90 a. 

In hac mensium et Sanctorum 
nomenclatura multum interest, ut 
forma nominum accuratius perspi- 
ciatur. Vetustissima cum recentiori- 
bus commixta invenies. Cum Sep- 
tembris et Octobris nomina croatica 
forma Sektebar et Oktebar tradi le- 
gimus, palaeoslovenicorum ctnTABpk, 
quod serbice seu croatice cenTetfpb 
et ceKTe(Jpi> pronunciatur, et oKTABpk, 
quod serbice OKTetfpt est, in mentem 
venit. Sed Novembar proprius la- 
tinae formae vestigia premit. Contra 
Dektebar palaeoslovenicum ^KABpk 
imitatur cum interiecta ad exemplar 
verborum cenTAGpk, oKTABpk littera t. 
Etiam EHBapb et BepBapb ad palaeo- 
slovenicum etio\"apk, fapKK&pw, Ab- 
rycT ad aBro\*CTx proxime accedit, 
quorum omnium prima origo et 
causa graeca est. Graeca vestigia 
reperies etiam in nominibus: Mav- 
ricie, Evsebie, Avgustin, Avdakt 
(Adauctus), nec non in: Mihail, Pra- 



ksida, Klimant. Plura tamen latinam 
nominis pronunciationem praeferunt, 
additis haud raro vel italicis sono- 
rum proprietatibus, sicuti: Seb'st'£n 

v 

(Sebastijan lege), Mar£elin, Marcel, 
Pro£es, Celis (Celsus), Sabina, Sikst, 
FeliciSim, Simfori^n (lege: Simfori- 
jan), A£int, Kalist. Linguae croati- 
cae indolem prodit permutatio soni 
latini f in sonum p y cuius exempla 
haec habes: Pelicita (Felicitas), Pilip 
(Philippus) , Pelici^n (Felicianus), 
Krstopor ( Christophorus) , StSpan 
(Stephanus). Neque discrimen, quod 
inter St£pan (lege Stipan), nomen 
protomartyns, et Stifan, regem apo- 
stolicum Hungarorum, intercedit, si- 
lentio praeterire volo, quoniam ex 
industria factum esse censeo. Li- 
tera s (ui) cum hungarico s in Ist- 
vdn cohaerere videtur. Animadver- 
tas demum Beatam Mariam Virgi- 
nem saepissime „dei genetricem" 
appellari: <Soropo,nHua, quod graecam 
denominationem -q ftsotoxoc interpre- 
tatur. 



Digitized by 



Google 



29 — 



CAPUT VII. 
Commune Sanctorum, variae missae ultimae partis. 



In communi Sanctorum 
solitus observatur ordo, cuius 
singula capita exponam: Ha 
miliii.iMio i aiua (miss. nov. b 
HBuepne euiora aiua): In vigilia 
unius apostoli ipob. — lla mi- 
Iihjihio mho;>hx aii.ii> (miss. nov. 
d Hneuopii mikkjiim' an.iMi, Miiea) : 
In vigilia multorum apostolo- 
Fi g . ii. rum i9od. — Ha poliemie i aiua: 
In nativitate unius apostoli 191 d. 
Hic additur rubrica: hh;kc imcaHe opu 
h ntcmi. eiuiiie h elit, oniniin ue (miss. 
nov. onineiiH) coyti, cjhomoy an.ioy h 
mho;>hmi, 191 d. (Infra scriptae oratio- 
nes et hymni, epistolae et evangelia, 
communia sunt uni apostolo et pluri- 

buS.) Ha poliCTBO I M'IK H OCK 

h.ih inie: In nativitate unius martyris 
et episcopi sive pontificis 194 b. — 
Ha poVcTBo 1 m i i kh hh ockiil: In 
nativitate unius martyris, qui non 
est episcopus 197 a,b. — Ha pofc'- 
ctbo 1 cTua ot uasMa (miss. nov. 
nacK(^) ;mj ncTHKOCTi, kh iniMa HaBJiaiu'- 
hc cjoy;i:6e (miss. nov. ^xh H r hc/n, 
;jHaMenaHL x ihhi, Bjiainn ot ctiui): In 
nativitate unius Sancti a Pascha us- 



que ad Pentecosten, qui proprium 
officium non habet 198 a. — Ha po- 
iictbo MHo;mx' mmki, ot Ba:nia (miss. nov. 
nacK(») ^o htkocti, kh iiHMaio (miss. nov. 
Ka r i,t» ntcTi>) iiaB.ianfne caoy;i;dt k : In 
nativitate plurimorum martyrum a 
Pascha usque ad Pentecosten, qui 
proprium officium non habent I98b. 

Ha potiCHIie MIKKHIXI» MHKI, IIO BCC 

nwnue (miss. nov. jf/ro) pa;uui ot i>a- 
;jaMi, (miss. nov. iKuiaMint^ ot nacice) 
^t) mKCTi,: In nativitate multorum 
martyrum per totum annum praeter 
tempus paschale 198 c. — Ila po- 
Iienne 1 HcmuHHKa h dcinia 11.111 mho- 
;,hxi> mhki, (ultimum verbum ut super- 
fluum in miss. nov. abest): In na- 
tivitate unius confessoris et epis- 
copi aut plurimorum 2o3 b. — 
Ha poliCHHe 1 HCinuHHKa iie dcKoyna: 
In nativitate unius confessoris, qui 
non est episcopus 207 c. — Ha po- 
heHiie ABaMi>: In nativitate virginum 
208 b. — j\Iho3hmi> ;umMi>: Multarum 
virginum 209 a. 

Huc usque commune Sanctorum. 
Iam diversae missae excipiunt, qua- 
rum elenchum hic habes: 



Digitized by 



Google 



3° 



Mnoa i{ mjiotii oto Tponno: Missa 
in honorem s. trinitatis 2 1 1 a. ■ — 
Mnoa b wtl cro axa (miss. nov. 
npncHTii oro ;ixa m.utl): Missa in ho- 
norem sancti Spiritus 2 1 1 c. — Mnca 
jipoyra cro axa r.yi co ho 1100 at : 
Missa alia sancti Spiritus, quando 
alleluia non canitur 211 d. — Muca 
b MacTi» cro Kpn;i;a : Missa in hono- 
rem sanctae Crucis 212 c. — Ila 

BOIIOMCHOyTIIO CTC MpiIO ^BH OT HpII- 

uiacTua (miss. nov. ot ripnuiVnit) r u> 
poiioTP.a Xua : In commemorationem 
b. Mariae virg. ab Adventu usque ad 
Nativitatem 2i3 a. — Mnoa na ctiomo- 
noynio Mpno ;i,mi ot poiicTim Xua ,3,0 
oMinnomrb ^: Missa in commemora- 
tionem Mariae virg. a Nativitate us- 
que ad Purificationem 2i3 b. — Mnca 

(lia) CHOMCHOyTHO CTO 311)110 JUUI 0T T IH- 

iuouiit 00 jtapn ;i,o nacKii h ot oKTadn 
uothkoctl ;i,o iipimfcTBa raa : Missa 
in commemorationem s. Mariae vir- 
ginis a Purificatione eius usque ad 
Pascham et ab octava Pentecostes 
usque ad Adventum 2 1 3 c. — Mnca 

Ha CIlOMCHOyTHO CTO Mpiio ^BH OT IiaCKH 

&o nTKC/ro: Missa in commemoratio- 
nem b. Mariae v. a Pascha usque 
ad Pentecosten 2 1 4 a. — Mnca ctoh 
Mpini ot iitkocti* ,3,0 npHiuacTBa rHa 
(moy;k6h hujh bhhio 2 1 4 b. — Ha jjiil 



IIOHOB.lOUIlt UpKBC BaCIi MUIII* HIIHH CO 
MOIO OOXO^IIIIMIi ^HCML KpiUOHIlt UpKBO 

pa:uui M.iiiTiui MHCTO Ka co roBopiiT*: 
In die renovationis ecclesiae totum 
officium fit inter anniversarium dedi- 
cationis (baptizationis) ecclesiae prae- 
ter orationem, cuius loco dicitur ora- 
tio . . 214 b. — Ha odxojun ,\\\u 
.itra (miss. nov. Ha on"xo;uio rojinno) 
KpmciiHf» (miss. nov. nouoiuouirl;) upK- 
bo: In anniversario dedicationis eccle- 
siae 214C — Ha (jni>) Kpmoiint (miss. 
nov. Ha ^ui» iiouoiuoHiit) o.rrapa uiihh 

CO UIIIIL »1HC0 KK0 Ha KpIUOlIHO UpKBO 

pa:mt opu: In dedicatione altaris of- 
ficium fit missae, quod in dedicatione 
ecclesiae, praeter orationes ... 2 1 5 b. 
[Miss. nov. hoc loco addit: Mnca b' 
mctl cthxl hxh;o Tt.ioca hmoyt" cc b" 
Mtc r rt: Missa in honorem Sanctorum 
quorum reliquiae habentur in loco.] 

— Muca cnt Bcaivui sti MpnnixL: Missa 
haec communis pro defunctis 2 1 5 c. 

— Mnca 3a aiiio b juil 3 hjih 7 h;ih 
TpH iI,ccotl : Missa pro animis defunc- 
torum die tertio aut septimo aut tri- 
gesimo 216 b. — Mnca b ahl 3 h:ih 
7 hjih 3o h;ih 40 (miss. nov. addit: 
HH:uo;K0HHt oyMpBiiiHX*) : Missa die 
tertio aut septimo aut tricesimo aut 
quadragesimo 216 b-c. — Mnca aa 
junoy i^odxoAUH }im>: Missa pro anima 



Digitized by 



Google 



— 3i — 



in anniversario defuncti 2 1 7 b. — 
Mnca :ja Ainoy oua h MaTepe: Missa pro 
anima patris vel matris 2 1 7 c. — Mnca 
;m nopoyi nmx" ce b' m.itbc : Missa pro 
illis qui precibus se recommenda- 
verunt (in miss. nov. inscribitur sic: 
Miica aa uce oyMpBinee) 217 c. — Mnca 
naB.iaimia ya Bce jyiie (miss. nov. ;m 
bcc BtpHiie): Missa propria pro om- 
nibus animabus 217 d. — Mca s(a) 
opaTino 11 cecTpn : Missa pro fratri- 
bus et sororibus (miss. nov. 11 cecipH 
omisit) 218 a. — Mnca ;m Moy;i;a 
oyMpYinr: Missa pro mortuo marito 
(miss. nov. Miiea aa anioy. ejnoro oy- 
MpBinaro) 218 b. — Mnca ;)a ;i;enoy 
oyMpiunoy (miss. nov. oyinpiHiiHx') : 
Missa pro mortua uxore 2 1 8 b. — 
Mnea aa jqnoy oncKoyna oyMp Viner(o) : 
Missa pro anima defuncti episcopi 

218 c. — Mnca ;m amoy «lciciia h 
(miss. nov. melius h.ih) epivl; oy»ip"imia : 
Missa pro anima episcopi et (aut) 
sacerdotis defuncti 2i8c. — Mnea ;m 
noiiOBL oyMp*BniHXL: Missa pro defunc- 
tis presbyteris 2 1 8 d. — Mca ;m rioy- 
jtoyiuxL b uhmhto})h: Missa pro illis 
qui in coemeterio sunt 2 1 8 d (miss. 
nov. MHca ya jyne noniiBaioiuHx* b" hh- 
MTpn). — Mnca 2 ;m bcc oyaipiuiie : 
Missa altera pro omnibus defunctis 

2 1 9 a. — Mnca sa mhoic oyMp Vme : 



Missa pro multis defunctis 2 1 9 b. — 
Mnca aa ;Ke.Tl,ioiuaro (miss. nov. ;ko- 
.rtioiunx') noKope: Missa pro postu- 
lante poenitentiam. Hic additur ru- 
brica: Ako ivio piiML ot t;un;a (miss. 
nov. ot t,;;m;a r.ianne) noroyoiiTL 110- 
Kope npoce (miss. nov. addit r y>i;o.it 
iiiil npiiAorii), Hapelieno e, ano jipdpii 

CBHJOUH CBIUOKOYK) a.IH OHL HCMOIII,"- 

hiik 110 HiiinixL ^HMinrhxb oyKa;joyeT* 

b cpim CBOCML IIOKatHIie. IIIIL HMtll 

iicii.iiniTH BacL mhiil npocemoYMoy: Si 
quis vocem linguae perdiderit, poeni- 
tentiam postulans, constitutum est, ut 
si boni testes testati fuerint aut ipse 
infirmus per signa poenitentiam in 
corde suo ostenderit, sacerdos totum 
officium petenti compleat 219 b-c. 
— Mnca aa ^inoy ot uora jboht ce ot 
cnaceiiHt : Missa pro anima eius, de 
cuius salute dubitatur 2 1 9 c. 

[Hoc officium in codice Novakii 
ultimum est eius libri partis, quae 
inter Proprium de tempore et Pro- 
prium de Sanctis medium locum ob- 
tinet. Et in eis quidem, quae apud 
nos a fol. 2 1 1 a usque ad fol. 2 1 9 c 
habentur, in codice autem Nova- 
kii a fol. 173 a usque ad i83b, 
nullum paene discrimen intercedit 
aut certe minimum, nisi quod ali- 
quot missae locum mutaverunt. Sed 



Digitized by 



Google 



32 



noster sine ulla interruptione ita con- 
tinuat] : 

Mnca n mi>cti> nHh.ioM* : Missa in 
honorem Angelorum 219 d. — Mca 
(miss. nov. add. b i ii>ctl) o;khoio an.ioy 
Ihpa h Iliua: Missa b. apostolorum 
Petri et Pauli 220 a. — Mca npoeinn 
iiomoiuh ctiixi, : Missa ad imploranda 
suffragia Sanctorum 220 a. — Mnca 

IipoOHTH IIOMOIUH CTHXL Koy CTUOpiI 

(miss. nov. io;i;e Hapcvui) IIiiouchhhh 
ima : Missa ad imploranda suffragia 
Sanctorum, quam Innocentius papa 
fecit 2io b. — Mnca ;*a roneinjixi» 
npKW>: Missa pro persecutoribus ec- 
clesiae 220 c. ■ — IIpocHTH Miipa (miss. 
nov. praeponit: Mnca): Ad depos- 
cendam pacem 220 c. — 3a naiioy 
(miss. nov. praeponit : Mnca) : Pro 
papa 220 d. — Mnca ;ia (Ha) iioyti» 
xo,i,einee : Missa pro iter facientibus 
221 a. — Mnca ;>a iiPMOiiuiHe: Missa 
pro infirmis 221 a. — Mca ephio ;*a 
ce : Missa sacerdotis pro se ipso 
221 b. — Mnca ;ipoyra epluo aa ce : 
Missa altera sacerdotis pro se ipso 
221 c. — Mnca rpeTa ephio sn ce : 
Missa tertia sacerdotis pro se ipso 
221 d. — Mnca ckouh coo.ia;KHe (miss. 
nov. 6.iaacHCHHo) n.iTH : Missa propter 
tentationes carnis 222 a. — Mnca ;m 
rpnxo (miss. nov. rpf,xn) : Missa pro 



peccatis. — Mnca ;m uoopniuo: Missa 
pro congregatione 222 b. — Mnca 
:m cpelieife oj)T*e: Missa pro con- 
cordia fratrum 222 b. — Mnca aa 
z "oopnme : Missa pro congregatione 

222 c. — Mnca 2 ;m rpnxe (miss. 
nov. rptxn) : Missa altera pro pec- 
catis 222 c. — Mnca b oTiioymeniie 
rpiixoin»: Missa in remissionem pecca- 
torum 222 d. — Mnca oiTHaiTi ;uh 
mhcih : Missa ad depellendas malas 
cogitationes 222 d — 223 a. — Mnca 
npociiTH c;i;>i> h oyTpiueirh (hoc al- 
terum verbum in miss. nov. ut super- 
fluum abest) : Missa ad poscendas 
lacrimas (et patientiam) 223 a. — 
Mnca ; j >a npHf/re.ia: Missa pro amico 

223 b. — Mnea ;ia cnceHiie jkhhhxi»: 
Missa pro salute vivorum 223 b-c. 
— Mca aa odfTiine npntT.m : Missa 
pro devotis amicis 223 c. — Mnca 
ii])ochth ,i,a;K ; ha : Missa ad petendam 
pluviam 223 d. — Mnea iipocHTH 
m\ipa: Missa ad petendam serenita- 
tem 223 d. — Mnca OTrnaiTi toy i ioy: 
Missa ad repellendam tempestatem 

224 a. — Mnca (miss. nov. add. Ha- 
n.iaiUHa) cro Ai>roycTnna ;»a h;hhhxi> h 
;ui MpTiuixi, : Missa s. Augustini pro 
vivis et pro mortuis 224 a. — Mnea 
2 cro AuroycTHHa ;>a (;kh)bhx ? h Mp "t- 
hhx" : Missa altera s. Augustini pro 



Digitized by 



Google 



— 33 



vivis et mortuis 224 b. — Mca npo- 
th noraHOML : Missa contra Paga- 
nos 224 c. — Mnca 3a Koy jiiooo 
CKpdb : Missa pro qualibet tribula- 
tione 224 d. — Mnca 2 3a i;oy ;nodo 
cicpoi*: Missa altera pro qualibet tri- 
bulatione 224 d. — Muca 3a upa : 
Missa pro imperatore 225 a. — Mnca 
aa npa.ia: Missa pro rege 225 a. [Miss. 
nov. hoc loco intercalavit missam 
pro pugnantibus contra crudeles gen- 
tes: Mnca 3a pB x ie npoToy 3:ihx' Hi.poa 
fol. 1 69 d.] — Mnca ckobh bcjhc Toy- 
rn : Missa propter magnos angores 
(dolores) 225 b. — Mnca 3a kg mq6q 
iiOTpntfe : Missa pro quacumque ne- 
cessitate 225 c. [Miss. nov. iterum 
addit missam tempore belli: Mnca bl 
BpMe pBaHe fol. iyob.] — Mnca npo- 
chth (miss. nov. add. ctc) MoyjipocTH: 
Missa ad postulandam (sanctam) sa- 
pientiam 225 d. — Mnca npocHTH 
irkpe h mq6\w. orpaunt : Missa ad pe- 
tendam fidem et caritatem, oratio 

225 d. — Mnca npocHTH ovmh.ich f» : 
Missa ad petendam humilitatem 

226 a. — Mnca npocnra Bepe h jnofT- 
bc : Missa ad petendam fidem et ca- 
ritatem (miss. nov. rectius ut vide- 
tur Bepe h omisit) 226 b. — Mca 
npcHTH oyTpiuiCHfi : Missa ad postu- 
landam patientiam 226 b. — Mnca 



iipociiTH 3a CTanoBHT*CTBo MtcTa : Missa 
ad postulandam stabilitatem loci 226 c 
(miss. nov. habet hic eandem oratio- 
nem cum eodem titulo, sed inferius 
aliam, quam inscripsit sic fol. 255 a: 
Mnca aa jipffpocTamie rpa^a). — Mnca 
3a Tora kh rpHxe cboc Houua: Missa 
pro confitente peccata 226 c. — Mnca 
3a iieiipnf Tc.ia : Missa pro inimico 

226 d. — Mnea 3a TBopeiunxh hmi> 
a.i'Moya;Ha : Missa pro facientibus no- 
bis elemosynam 226 d. — Mnca 3a 
npnfT.ia b' oy3H 6,T,ma (miss. nov. 
coyma) : Missa pro amico incarce- 
rato 227 a. — Mca 3a njiaBaiomnxb 
b KopaojHXb: Missa pro navigantibus 
in navibus 227 b. — Mca 3a hc- 
njo^HO BpnMe cko3h TJia^h i Missa 
tempore sterilitatis propter famem 

227 b. — Mnca eraa ckoth Mpoy : 
Missa tempore mortalitatis anima- 
lium 227 c. — Mca erjia nm Mpoy: 
Missa tempore mortalitatis hominum 
227 c. — Mnca 3a pe^i> : Missa pro 
ordine 227 d. — Mnca 3a jfTHO 3O0- 
pnme 6hcko)iih : Missa pro aestiva 
(annua) congregatione episcoporum 
227d-228a. — Tepn;oy CBpuiHB^me 

Ha CTHnaHL &Hh 3HMHaTH CO.lI> H 300L . 

mth .iCTCHHe : Tertia finita in festo 
s. Stephani fiat exorcismus (seu be- 
nedictio) salis et avenae, lege lita- 



Digitized by 



Google 



— 34 



nias (in miss. nov. ita: Ha cro Crfe- 
naiia ^iKOHa (Libhth cojib h 30«ji>) 
228 a. — Ha ,hhi> cro HBHa no Tpn,H 
3HMHaTH bhho : In festo s. Ioannis post 
tertiam fiat exorcismus (benedictio) 
vini (miss. nov. Ha jun> cro IlBHa 
anjia h eliiiHCTa no mhch CLibth bhho) 
23o a. — Ha e<j>H<MHHK) Ha iotphh 
peKffle : In Epiphania in matutino : 
Te deum laudamus. Deinde exor- 
cismus aquae incipit sic : IIotomb 
3HMHaTH Bojjoy noHeHoymb 23 1 a. (In 
miss. nov. 260 c hoc titulo : t Ihhi> 
(ubhth BOji,oy Ha KpmeHHe me.) — 

M.ITBa 110,3,'CTpHIHH BJttCH OTpOTOTH : 

Oratio ad capillos pueri tondendos 
233 d. — M.iTBa 6.IBHTH cojb h bo- 
^oy BcaKoy Hejyiio : Oratio ad bene- 
dictionem salis et aquae quavis do- 
minica 234 b. — 3HMHaTH MJiflHne, 
noHB Hap^eTb HMe eMoy peKH (miss. 
nov. 3HMeHaHHe m.iahub etc.): Ad ex- 
orcismum infantis (est ordo baptis- 
matis), sacerdos det ei nomen di- 
cens 235 a. — B (miss. nov. ad. CToy) 
co(5oToy x iHHb KpiueHnt : S. Sabbato 
officium benedictionis (baptizationis) 
236 a. Hic legitur rubrica: Kko o6h- 
Man e npnjoyTb k bo^h o6jineHH b* 
koth nnn h tkrkeh h o^HAoyT' 10 7 
KpaTb noiome. — M.iTim 6jibhth np- 
CTeHb: Oratio ad benedictionem an- 



nuli 240 a. — Iltc . aHhjiCKa Ka noe 
ce Ha MHCH : Hymnus angelicus, qui 
in missa cantatur, cuius initium hoc: 
CjiBa Ba BHnmHX 6oy Ha 3cmjih MHpb 
(Gloria in excelsis deo) 241 a. — 
Aliud canticum: Th CHe ejufflopofeeHH 
Hce Xe (Domine fili unigenite Iesu 
Christe) 241 b. — IIfcc.aii.icKa: Can- 
ticum apostolorum, quod incipit: Bi- 
poyio b eji,Hora 6a, oi^a BceMoroymera 
(Credo in unum deum, patrem omni- 
potentem) 241 c. — IHeKBeHiprfe 3a 
MpTBHXb jjnie : Sequentia pro animis 
defunctorum 241 d — 242 b, quae in- 
cipit JjHb rH^Ba : Dies irae. — Mnca b 
i iacTb mo)kh rHe : Missa in honorem 
passionis domini 243 a. — Mnca 3a 
rptxH : Missa pro peccatis. Finis co- 
dicis. 

In hac missarum farragine codex 
Hervoiae cum missali Novakii op- 
time convenit ea in parte, quae a 
fol. 219 d usque ad fol. 227 d perti- 
net, quia omnia fere, quae in nostro 
codice inde a missa in honorem an- 
gelorum usque ad missam pro mor- 
talitate hominum dicenda continuan- 
tur, eodem .paene ordine etiam in 
libro Novakii redeunt. Tene tamen 
has missas ibi superiorem locum oc- 
cupare, quippe quae illis, de quibus 
supra diximus, praecedant. Leguntur 



Digitized by 



Google 



— 35 



enim fol. i63a usque ad fol. 1720!, 
quas ibidem uno tenore, a folio nempe 
173 a usque ad fol. i8oa, aliae ex- 
cipiunt, quarum nos, huius codicis 
ordinem secuti, in argumento folio- 
rum 211 — 216 mentionem fecimus. 
Demum orationes atque officia, 
quae nostro in codice agmen clau- 
dunt, etiam in missali Novakii in 
fine codicis leguntur, ubi missas de 
communi Sanctorum excipiunt, ne- 
que cum nostris ubique congruunt. 
In utroque enim codice alia de- 
sunt, alia nova dantur. Orationum 
de tondendis capillis, quas noster 
fol. 233 d — 234 b praebet, missale 
Novakii nullum usum fecit. Etiam 
missa in honorem Passionis Domini 
in libro Novakii abest, sed in edi- 
tione anni 1483 revertitur una cum 
nonnullis aliis orationibus. Contra 
missale Novakii fol. 264 orationem 



ad benedictionem leguminum affert, 
quam in codice Hervoiae non rep- 
peri. Inscribitur sic : Mjrrim (J.ibhth 
r>apoapoy m comhbo: Oratio pro bene- 
dictione Barbarae et leguminum. In 
oratione re vera s. Barbarae mentio 
fit hisce verbis: h Tetfe rn npnjieacHo 
mjimi>, jja f 6jiBHnra cne BapeHHe cjkc 
6&m Bap'6apa poyKOH) CTe HiojraiHH b' 
TaMHHiiH 6hb'ihh. nnmoy npniTb : „Te 
domine supplices exoramus, ut haec 
legumina (opsonia) benedicas, quae 
b. Barbara manu s. Iulianae, cum in- 
carcerata erat, cibum sumpsit." Pro- 
ximis eiusdem orationis verbis etiam 
narratio biblica de Esau tangitur. 
Demum in codice Hervoiae sequen- 
tia abest, quam missale Novakii fol. 
267 a Pascha usque ad Ascensionem 
cantandam esse dicit, cuius prima 
verba haec sunt : BcKpce Xc c xopoyr'- 
bok) : Resurrexit Christus cum vexillo. 



CAPUT VIII. 



Quaedam peculiaria nostri codicis. 



Quamquam iam satis superque de 
argumento libri locutus sum, tamen 
ad explicandam magis etiam natu- 
ram codicis nonnulla adhuc addere 
velim. Constat ritus ecclesiasticos 



antiquissimis temporibus non adeo 
omnibus in rebus conspirasse, ut 
non diversas consuetudines mores- 
que populares respicere liceret, quos 
ecclesia connivens et bene sapiens 



Digitized by 



Google 



36 - 



auctoritate sua sancire non dubita- 
vit. Ita factum est, ut vel in missali- 
bus quaedam peculiaria, consuetudi- 
nes populi illustrantia, continerentur. 
Et quidem permultarum nationum 
antiquus erat mos, ut primam pue- 
rorum detonsionem variis modis ce- 
lebrarent, cuius usus apud Slavos 
meridionales, praecipue in Bosnia, 
nostris adhuc temporibus perseverare 
dicitur, neque dubium est, quin idem 
ille mos saeculo decimo quinto late 
per Dalmatiam, unde codex noster 
originem ducit, viguerit. Constitutio- 
nes synodales antistitis antibarensis, 
Andreae Zmaic, anno 1674 factae, pro- 
hibuerunt, quominus sacerdotes, „ri- 
tum primos tondendi capillos pueris 
puellisque exercerent", Farlati illyr. 
sacr. vil, 168. Eundem morem, apud 
Serbos et Croatas „£i£ano kumstvo" 
appellatum, etiam apud Bulgaros late 
obtinere testatur Miletic tomo 11, parte 
II, pag. 209, libri, qui bulgarice Sbor- 
nik (CtfopHHKt) inscriptus Sophiae 
a. 1890 editus est. Itaque non mira- 
beris, credo quod sub auspiciis nutu- 
que ecclesiae Romanae iam dudum 
oratiunculae, quibus ille mos gentilis 
consecraretur, componebantur, quem- 
admodum ex Ordine Romano, Sa- 
cramentario Gelasiano, libro de Sa- 



cramentis Gregorii Magni aliisque 
testimoniis colligitur. Verum tamen 
orationes, quae si nostro codici fides 
habenda est, apud glagolitas Dal- 
matiae et vicinarum regionum ad 
primam capillorum tonsionem legi 
solebant, ab omnibus quas in libris 
latinis repperi, prorsus abhorrent. 
Videsis Benedictionem puerorum, 
quando capilli eis primum incidun- 
tur, publici iuris factam in Sacer- 
dotali, edito Venetiis anno 1 560, fol. 
206. Quare has tres oratiunculas in 
lucem proferre decrevi : 



M(o)j(H)TBc1 nOflV/rpHlUH BJIUCH OTpOMOTH. 

Op(a)n(id;). 

Bmhhko, r(ocnoa)H[ 6(oac)e o(Ta)uB 
H(a)m(H)xb, aanoB^AtBB ABpaaMoy p(a)- 
6oy TBoeMoy Mejixnci^Koy npHmaj^- 
moy Ha 6ji(arocjiOBe)HHe h nocTpn»e- 
HHe an(ocTo)jB oyq(e)H(H)KB tbohxb, 
jjaB* hmb BjiacTB h Bipoy CJIOBHHVKOy. 
Th rce t(ochoa)h ceMoy p(a)6oy TBoe- 
Moy • HM(e)p(eKB) • no^an MHcajiB .nodpo- 
j^iTeji^Hoy h ac(H3)aHB dji^aJroji.tTHoy, 
ji,a ^0J^ , 3anoB(t)ji 1 H tbohmh ^HBeTB h 
cxpaHHTB TBot h cuojtotfHT ce j^ecHHua 
TBoero j^ocTotHHt h npeMJioyMoy ji,aH 
ceM(oy) p(a)6oy TBoeMoy • HM(e)p(eKB) • 



Digitized by 



Google 



— 37 — 



6ji(arocjiOBe)H f ne, keko ch j^ajib np(a)- 
B(a)ji,HOMoy CeMHOHoy npntM^moy r(o- 
cnojj,)a Ha poyun cboh. r(ocnojio)Mb 
H(a)m(H)M\ 

Bjra.a.HKO r(ocnoji,)H 6(o3K)e H(a)nib, 

nOHaH* M^JIOB^Ka 06pa30ML CBOHMb C 

A(oy)moy CMHCjiHoy h c' T&iOMb 6j(a)ro- 

Jl^H^HHMb CBpmeHOMb T060K), W T^JIOMb 

nocjioyacHTb cMHCjiHOMb h ,n(oy)mH, Tjia- 
Boy a:e Ha MHO^acTBHt oyTBpfcb 3acToy- 
naioiub Jipoyrb jipoyra, Bjiacn m,e no- 
KpHJIb ecH w hc BptaHT' ce 3H(a)M(e)- 
hhc TBoe, a Bce oyjjh ero oyTBpjjn 
BcfeMb 6ji(a)ropeji,HeMb TBOHMb r(ocno- 
ji)h. Th 6(oac)e c(bc)th aan^B^jijkMb 
H3a6paHHMb an(ocTo)jiOMb TBOHMb II(a)- 
BJiOMb npHmajimaro k H(a)Mb p(a)6a 
TBoero nocTpnmH BJiacn ero, h nm 
eMoy Bcarjta npnqecTHTH ce 3an(o)B(fe)- 
j^eMb TBOHMb h oyrojiHa T(e)6n tbo- 
pHTH j$jih 6ji(a)rHMH. 

OojIHHHTb BJiaCH Ha KpHffib pOKH 

nc(a;uiMb) • XB(a)jiHTe OTpoiiH. 

Te M(o)jiHMb t(ochoji)h 6(oa:)e cn(a)- 
CHT(e)jiK) H(a)mb 6ji(arocjio)BHBmaro ot 

HCTjrfcHHt 3KHB0T MOH KOyHHO jia CHH- 

j^eTb 6j(arocjiOBe)H f hs tboc Ha rji(a)- 
Boy ceMoy pa6oy TBoeMoy • HM(e)p(eKb) • 
K(a)KO 6ji(arocjio)BH ,H(a)B(H)aa poyKOio 
np(o)p(o)Ka TBoero CaMOHJia, T(a)KO 
6ji(arocjio)BH cero p(a)6a TBoero poy- 

KOH) MOeH) rptfflHOH) H HOfflJIH Ha-Hb 



jl(oy)xb c(bc)th tboh b uoneTufk BJiacb 
ero nocntmeHHe Tejiecn h HcnjiHCHHe 
j^o6po j^apH ji,o CHj^HHb ero CTapocTH, 
h jja oy^pHTb 6ji(s)rsit ajmMOBa b' 
Ep(oy)c(a)j(H)Mt c(Be)rfeeMb Bce j(hh 
acHBOTa CBoero • h j^an eMoy tbophth 
oyrojjHat T(e)6n j$jih 6ji(a)rHMH, kc 
oyroTOBajib ecn eMoy h ji,a b hhx' xo- 
jjHTb • T(ocnoji.o)Mb. 

Omnes tres orationes graeco ex 
fonte profluxerunt, ex Euchologio 
scilicet ecclesiae graeco - catholicae, 
cuius versio palaeoslovenica apud 
omnes Slavos ecclesiae orientalis 
iam dudum in usu erat, ubi rituum 
qui circa baptismum versantur par- 
tem efficiebant. Notum enim est ac- 
tionem baptismatis pluribus ex par- 
tibus constare, veluti ex baptismo 
ipso seu mersione, ex unctione, ab- 
lutione, denique ex detonsione ca- 
pillorum, quam tptxoxooptav Graeci 
appellant. Huic ultimae baptismatis 
actioni Euchologium Goari duas 
tantum preces proprias esse vult, 
quas etiam in Euchologium magnum, 
Venetiis anno i863 reimpressum, 
receptas esse video. Similiter in 
variis libris slavicis, qui de ritibus 
ecclesiae orientalis tractant, tam ma- 
nuscriptis quam impressis, duarum 
potissimum orationum mentio fit. Est 



Digitized by 



Google 



38 - 



tamen ubi etiam tertia oratio tam 
verbis graecis quam versione sla- 
vica reddatur. Haec quae raro oc- 
currit, in nostro codice, nec non in 
Euchologio sinaitico, quod in mo- 
nasterio montis Sinai repertum at- 
que e glagolitico fonte cyrillicis cha- 
racteribus rescriptum Geitler anno 
1882 ediderat, primum locum occu- 
pat. Graece autem in codice, qui 
Euchologium Porphyrii inscribitur, 
atque Petropoli in bibliotheca impera- 
toria publica servatur, eadem illa se- 
cundo loco legitur. Unde Bytschkoff 
eiusdem bibliothecae director, atque 
Krassnoselcoff, professor historiae 
ecclesiasticae Odessae, viri clarissimi 
et merentissimi, textum accurate de- 
scriptum mecum communicarunt. 

Oratio prima, ex Euchologio Por- 
phyrii repetita, graece sic habet : 

Ecfy-q stspa sic zpvxo%QOpiv.v. 

Asaicota xopts, 6 ftsoc t<ov xatspcov 
iQjidiv, 6 svrstXd{i.svoc 'Appdjx xslpat r^v 
%s<paX*qv toO aoo ^spdxovtoc MsX/tas8sx, 
6 TCapaysvoiJLSVoc sict rj EdXoyity *at xo6- 
pq. td)V dytcov aoo dxoatoXcov xat (xafl-Tj- 
t(bv, xat 8a>p7]ad|jLSVoc a6totc dvtt tcbv 
tpt/cbv ictattv xat Xoyooc (Jista86asa)C ' ao- 
toc xat t(j> 8o6X(p aoo icapda/oo Xoyta- 



|jlo6c 8txatoaov7jc *al TuoXttstav svdpstov, 
tva xatd tdc svtoXdc aoo 7uoXttsoad(Jisvoc 
xat td sddpsatd aot rcotTjaac a&a)^ xat 
sx 8s£ta>v aoo 7uapaatdasa>c ' tcj> 8s/o- 
jisvq) ictattv (vl. melior ^pt/ac) 8a>p^aat 
xat a6tffi soXoytav 'fjv s8a>p^aa> t(p 81- 
xat(p 2o{JiS(bv, 8s$ajisv(p sv dyxdXatc t6v 
xoptov. 

Versionis slavicae vetustissimum 
specimen Euchologium sinaiticum ex- 
hibet hoc: 

MoAHTBA N4 nOCTpH^C€NH€ BAdCOMZ 
WTpOHAT€t 

Ba^a^iko rocnoAH bohc* OTkiik na- 
uiH)f% 9 ^anoBt^aB^i flBpaMoy nocrpt- 
i|iH iwaB* paBoy TBOCMoy MeAkjf \\ct\t- 
ko\% npHiue^uiio Na EAarocAOBeNH* h 

nOCTpHWfNH* CBATXIJffc anOCTOAfc TBO- 
HJffc H 0\*H6NHK£, H A^KX HMX B£ 

BAacx m^cto B^fep* h cAOB€ca no A*" 
tNkio (nisi rectius no^a^NHio) . t*i h 
ciMoy paBoy tbocmo\" noAawAH M*ic<\k 

npaBe^fcN* H KH3Nk AOBpOA^T^AkNft, 

Ad no ^anoB^A 6 ^* tbohmx hchb* 
h oyroA^Na* tbo* cxTBOpk c%noAO- 
bhtx ca cto^nh* TBO€ro A^Naaro, a 

n0A%€MAMI4JI0M0\- AayK^H H TOMOy 

BAarocAOB6NH6 , eace ^dCT» npaB*A%- 

NO\-MOy G*M€ONO\- NpH€M%UJIOMO\- N4 

p*Koy rocno^ Naiuero Hc^a. 



Digitized by 



Google 



— 39 



Inter codices scripturae cyrillicae, 
qui in bibliotheca palatina Vindobo- 
nensi servantur, unus tantum, qui 
numero 1 1 6 insignitur, saeculi decimi 
quinti, eandem orationem obtinet: 

AlOAHTKd Hd nOCTpH^C€Ni€ ^TCTiBHH» 

ObI l|l€HHHKk • rOCnO^^V nOMOAHMC€. 

IlMaTk H0/KHU,6. 

BiXa^HKo, rocnoAH bohcg OTku,k ua- 
HJH^k, aanoK*k\a&lH 'ffBpaaMoy no- 
cTpkiipH rAdBoy paBoy tboi€mo^ M*a- 

XUC6\€Ktof . npHUJk^HH N4 BA4P0CA0- 
B€Hi€ nOCTpkllJJH pABk CBETklH^k dnO- 
CTOAk H 0\-H€NHKk TBOHjfk • A^Bk HMk 
BAACTk AVfeCTO B^fepOy CAOB€C€ npOHOB^fe- 
^ANVlO • TklH CAMh pdBOy TBOieMOy nO- 
A^A 1 ^ MHCAk npaKCAHOy H ?KH3Hk 

AOBpOA^feTiANo^, && no aanoB^fe^Mk 

TBOHMk JfOAHTk, OyTO^NO TGB* TBO- 
pHTk H CriO^OBHTCE ^ICHArO TBOiero 

croraNia . h noAkieMAo^ijJOMoy h TOMoy 
A^A^ BAArocAOBiHii, MCi A^CTk npa- 
B€AHOA\oy GrMewnoy, npHieMiuaro ha 
po\-Ko\- T6B6 i ocno^a Haiucro Icoy 

YpHCTA, RIKO BAdrOCAOBHCi H npOCAA- 
BHC€ np^feHkCTNOe H BIAHKOA^fenHOC HM€ 
TBOI6 WTkU,d H CklNa* 

Oratio altera, quam in Goari Eu- 
chologio reperies, haec est: 

Asorcota xopts 6 ftsoc ^|id)V, 6 r?) 
stxovt ooo tt[i^aac tov dvfrpayrcov, sx 




Fig. 12. 



^oxtjc Xo- 

ytxTjC xat 

ocojiatoc 

soirpSTOoc 
xataaxso- 
doac ao- 
tov, (*>c av 
zo ocbjia 

S^OTTYJpSX^ 



rfl Xoytx-ft ^XD * *«<P a ^ v jisv sict tu)V 
6<j/r)Xotdta)V 3-stc xat sv adrfl t&c rcXst- 
atac t(bv atalhqascov xa\h$p6aac, jitj 
xapsji^oStCoooac dXXVjXotc " tat? §s &pt£t 
rqv xscpaX-qv opo<p(6aac itpoc to |nq (3Xd- 
rctsa&at tatc |ista(3oXatc t(bv dsp(ov, xat 
rcdvta td jisXtj a6t(j> xp7]ot(ia>c s|xyotso- 
aac, tva 8td icdvt(ov so/aptor^ ool t$ 
dptatots/VTj • a6tdc Ssarcota 6 8td too 
oxsoooc r?jc sxXoyTjc aoo IlaoXoo too 
drcoatoXoo svtstXd|xsvoc ^fitv rcdvta stc 
8o£av aVjV rcotstv, tbv rcpoasXfrovta SooXov 
ooo tovfis dxap/^v rcofqaaafrat xstpaa&at 
rqv x6ji7]v r?jc xscpaXijc a6too, s6X6y7jaov 
d|ia t$ a6too dva86/(p xat 8bc ackotc 
icdvta jisXstdv sv t(p v6ji(p aoo xat td 
sodpsotd oot lupdttstv. "Ott sXs^(i(ov xtX. 

Versio slavica eiusdem orationis 
in Euchologio glagolitico montis Si- 
nai haec habet: 

EAaA^iKO rocno^H boxcc Haiu%, no- 
hct%i HAOB^Ka no OBpaaoy cbocmo\- h 

AO\-UI€lft C%M%ICA%HOI^ H T^AOM* BAdrO- 



Digitized by 



Google 



— 40 — 



0Bp43%H0M% C%Bp£WH* *K0 \d T^AO 
CAO\TKHT* M£ICA£N1;H ^O^UJH, H r<\d- 
B* Nd B r AIUJNHHMk M^CT* IIOAOTCH, H 
Nd N€H MHOWfeHlJJH^ HAOBkCTBH^ 0\*- 

TBpzwAt* H€ 3acT&nai*i|id Ap°V" rx 

ApOyTd • BAdC%l XI TAdB^ nOKp%IA£ €CH, 
^d N€ Ep^HTfc CA H^M^NiNHCMk 

B*feTp% • h bVa o^a*> noTp^B^NO oy- 

CTpOH Nd N€Mk 9 \A KC*MH BXCJfBd- 
AHTX TA BAdrddrO jf^OXkNHKd • TX 
(lege T'Al) BAdA^lKO TBOHMk C%C*A°Mk 
H36%pdN£IMk dnOCTOAOMk IIdB%AOMk 
^anOB^^KXI NdM% B*C€ Bft CAdB* 
TBOWR TBOpHTH, npHlll*A%UJddrO pdBd 
TBO€rO CfrO HdHATH nOCTp^lfJH BddC%l 
lAdBfcl CBOtlA BAdrOCAOBH KOtffTANO CX 

no^%€MAKKt|jHHMk BAdc%i cro • aawa," 
hm% b W,m noo^HdTH ca ^anoK^A^Mfc 

TBOHM% H O^TOAfcNd* TBO* A**™* ^KO 
MHAOCTHB%l HAOB r kKOAIOB€ll,k EOrfc €CH. 

Sed eadem oratio in rituali cy- 
rillico, quod anno 1 540 Venetiis pro- 
diit, in hunc modum legitur: 

EAdAklKO rH BOHCi NdUJk, HKf w- 
Bpd30Mk CBOHMk nOH^TVH HAOB^Kd 
WTk A°V m6 CAOB€CNkll6 H T^Ad BAdrO- 
A^fenNO O^CTpOHBk iero, I2IKO ,\d O^BO 
T^AO CAO\*TCHTk CAOBiCNOH AO\*UJH, rAd- 
BO\- 0\*BW Nd BklCOKklHjfk flOdOTCk H Bk 
TOH MNOrd HIOBkCTBd BkApO\"3HBk 9 N£ 
np^TkKNOBCNHie TBOpfJJJHH^k Ap^V rk 
ApO\"rd • BAdCkl HC* rAdBOy nOKpklBk, Kk 



l€HC€ HiKp±\HTH C€ np^BpdJ-JCNHMH 
Bk3AO\"UJNHMH, H BkC€ 0\f\h* I6M0\* 
BkCd^HBk && C€ BAdrO^dpHTk TiE*, 
H3tJ|JNdrO jfHTpkJJ.d • CdMk BAd^klKO 
CkCO\"AOMk H36pdNld TBOI6rO IldBAOMk 
dnOCTOAOMk 3dnOBllAdBklH NdMk BkCd 
Bk CAdBOy TBOIO TBOpHTH, JlpHJUk^JUdrO 
pdBd TBOierO NdHiAO CkTBOpHTH CTpkl- 
J|JH BAdCkl rAdBkl CBOI6I6 BAdrOCAOBH, 

BtKoyrrfe c NkiMki (lege : ck NHMkn) 

npHiMNHKd, H A^A^ HMk B%C€r^d 
JJOOy-HdTH C€ Bk ^dKOH^fe TBOI6Mk 9 HvK€ 
O^TO^Ndd TiB* xktarn. Mko mhao- 
CTHBkl H HAOB^KOAIOBHBkl BOrk I6CH. 

Codices manuscripti multum va- 
riant in hac oratione: exempli gra- 
tia e codice 1 1 6 addo has variantes 
lectiones : WTk ^o^wk CAOBiCNkiH^k, 

CkBpkHJHAk 6CH TOrO, Nd BHJUNI6Mk 
IJOAOTCk, MNOXCkCTBO HIOBkCTBkk, N€ 
MO\*l|ldlOl|J€, Kk NiBp^A^NHJO H3Mt- 
NI6NHI6Mk B*feTpkl, ,\d BCil^d BAdrO- 
TBOpHTk Ck3A^TiAJ2l, CkCO^^OMk TBO- 
HMk CAOBiCNHMk, npH^o^iJfJdro, BAdrO- 
O^rO^Ndd TBOpHTH. 

Tertia denique oratio ex Eucho- 
logio Goari desumpta haec est: 

K6pts 6 ftsoc ^ji(bv (vel potius lectio 
codicis Barberini s. Marci praeferen- 
da: Es txcTsoojisv, %6pts 6 &s6c t/jc a<o- 
rrjptac *^(Jid)v), 6 ex zoo icXTjpcbjiatoc rfjc 
xoXojipT^pac rfjc otjc aYaftoxTjtoc aytdaac 



Digitized by 



Google 



tooc stc os ittorc6ovtac , soXoyTjaov zb 
itapov viqmov, xat em r/jv xs^aX^v a6- 
toO 7] soXoyta aoo %ata(3^ta> • xal <oc 
soXoyTjoac Std too Tupotp^too SajiooigX 
Aaot8 tov paatXsa, soXoyyjaov xat rqv 
xs^aX^v toO 806X00 aoo to08s, 8ta /st- 
poc sjioO toO d|xapta)XoO, sict<pottd>v a6- 
tcj) tcp xvs6(jiatt 000 t(p dyt(p, otuwc 
itpoxorcrcov xat ^Xtxtq. xat icoXicf yVjpcoc 
8o£av aot dvaTCS|i/|nr] xat C8tj td dyafra 
f IspooaaX^(Ji icdaac tdc ^(xspac tYjc C<*>7]C 
a6to0. 

Euchologium sinaiticum vertit sic : 

Ta moahm%, rocnoAH. bohci cxna- 

cinh^ Naiuiro, BAarocAOBetpkUjaaro wn 

HCnAkNINH^fe ItfWfeAH TBOIIA BAAPOCTfcl- 

na ce MAa,\ATku,i h na raaB* iro 

BAArOCAOBINHI TBOI &d CfcNH^Tfc, H 

"feKowi BAarocAOBH ^aKH^a p&kouk npo- 
pOKd TBOiro GataOHA^fc, tako BAaro- 

CAOBH H Ct MAAAATKU,* p&KOUK MOIUK 

rp^WANOb*, nocxiAaw; (recte : noc%i- 
aaia) na nk A°VT* TB0H ^batw, ^a- 

W\H IMOy B% NAHHNaNkH nOCTpHTCI- 
NH-fe BAACfc irO nOtfrfctlJINHI B% T*fcAICH 
HCHAfcNIN^ H Cfc^HNfcl CTApOCTH, &A 

o\-3kpHT% BAaraa Hipo\-caAHMOBa bVa 

^NH TCHBOTA CBOirO, H A^AH IMO\* 
0\TO,\HTH TIB* \±A1i BAAI^I -fcHCI 0\*- 
POTOBAAfc ICH JfO^NTH Bk NHJf» - ^KO 
TIB* nOAOBAITS B^Cfc CAABd OTktl.10 H 
CfclNCNf H CBATOyMO\* A^VV^V* 



In cyrillicis codicibus sunt dis- 
crepantiae textus, adfero verba co- 
dicis 116: 

Tibi ci MOAHMk, rocno^H bohci cnd- 

CINid NdUlirO, WTk HCnAkNINid KO\*- 

n*feAH TBOiee BAarocTkiNie (quae 1 1 6 
omisit hic, in cod. 79 addita: wcbi- 

THBh INCI Bk Tl B^fepOtfHMJJH^k), Tkl 
BAdrOCAOBH CkH MAA^NkU.k H Nd rAd- 
BO\* iei'0 BAdrOCAOBINil TBOie &A CkNH- 
^ITk, KIKOTCI 6Adr0CA0BH ^dBHA^ pO\"- 
KOIO npOpOKd OdMOHAd, TdKO BAdrO- 
CAOBH CkH MAd^lNkU^k pO\*KOIO MOieiO 
rp*feUJNOIO NdHTHieMk CBITdrO TBOiero 
WYXA. X&W\± ieMO\* Bk NdHHNdNH 

nocTpki^ciNio BAdCk iero np^cn^feraNii 

Bk TIAICH HCnAkNieN^fe H Cfe/^HNH CTd- 
pOCTH, ^d 0\*3pHTk BAdrdd IlpO\*Cd- 
AHMOBd BCI AHH ^CHBOTd CBOI€rO, H 

AA^k ieMo\* BAdrdd o\-roAHTH tib* 

Bk X^ft H CAOB*fc, &A Bk NHHJfk £0- 
^llfJI TIB* CAdBO\* BkBCHAdieTk Ck 
BI3NdHIANHMk TH WTktJ,IMk H BCI- 
CBITklMk H BAdrklMk H TCHBOTBOpl- 
IJJHMk TH A^VJfOMk, H NklNia H NpHCNO. 

Sed etiam nonnullae lectiones va- 
riantes caeterorum codicum dignae 
sunt quae commemorentur : rAdBoy 
paBa TBOiro 79, 94 ; nocHAai imo\- 

,\0\-)fk TBOH CBITkl 79, ed. I540, VVCHd- 
Bai TOrO ^O^jlfOMk TBOHMk CBITklMk 

94; x& npHcnnoipov imo\* B%3pacTi 

6 



Digitized by 



Google 



— 42 — 



h ctAHNa^k cTapocTH'79, ed. 1540, 
kiko nptcneuaeH B*3pacTOMk h c*,\HNd- 

MH CTdpOCTH 94 ; CAABOy T€G€ B%3k- 

chaa* h bha* th GAaraa I*po\*caAH<vui 

79, CA. T. B*CA€Tk H O^BH^HTk GAd- 

raa hpoycaAHMosa 94. 

Ex his diversis diversorum co- 
dicum lectionibus inter se collatis 
facile colligitur primam versionem 
unam eandemque fuisse, quae ubi 
vis manifesta vestigia unius originis 
reliquerit ; attamen inter singulos 
codices id intercedere discrimen, ut 
lectio missalis Hervoiae proxime ac- 
cedat ad textum Euchologii sinaitici, 
plerumque eadem verba reddat. No- 
lim tamen affirmare ipsum codicem 
sinaiticum scribae Butkonis in mani- 
bus versatum esse, sed apographon 
quodam huius archetypi, quod ma- 
iorem partem lectionum sinaitici con- 
servaverat, in aliis tamen, male in- 
tellectis, fontem suum dereliquerat, 
lectionesque corruptas praebuerat,. 
quae postmodum in variis cyrillicis 
libris passim occurrebant. Pro mul- 
tis uno exemplo ut rem illustrem, 
in oratiuncula prima Butko scripsit: 
flaBb hmi> BJiac r ri> h B^poy, quod nihil 
plane significat; scribi debebat: jjaBb 
HMb Bb BJiacb MtcTO B^poy. Sed con- 
fusionis vocabulorum Bjiaci> et BJiacTL 



non nostro scribae culpa tribuenda 
est, cum etiam codex palatinus cy- 
rillicus 116, qui ex alio fonte hau- 
serat, eandem corruptelam prae se 
ferat: jmBb hmb BJiacTb wkcro Bipoy. 

In aliis tamen lectionibus mani- 
festissima documenta proximae af- 
finitatis missalis Hervoiae atque Eu- 
chologii sinaitici praesto sunt. Cui 
sententiae ut certior fides sit, ali- 
quot exempla ex utroque codice 
inter se collata dabo: 

Graeca verba 6 rcapaYevojAsvoc i%i 
rj sbXoyiq, xai xo6pq. noster vertit : 
npnma^moy Ha tfjiarocjiOBeHHe h no- 
CTpHJKeHHe ; ita et sinaiticus : npH- 

UKA^UJIO Nd GAdrOCAOBfNH€ H nocTpH- 

kcnh* ; sed codex cyrillicus abstat : 

npHUJk^HH Nd BAdrOCAOB£NH€ nOCTpkl- 

14JH 116. 

In oratione altera graeca s% tyvxW 
Xoywojc omnes cyrillici verterunt OTk 
Xoyine caobccnui, et mox r?) Xoyw?) 
'i°Xt : caobicnoh ao\-liih, noster autem 
vocabulo CT>MHCJim> usus est, quod 
etiam in Euchologio sinaitico ad- 
hibetur : c' .noynioy CMHCjraoy, cmhcji- 
homl h (lege cmhcjibhoh) floymH : \oy- 

UJCI* C%M%ICA%NOIK, MZICAkNtal A°V mH# 

Ibidem graecum xataaxsodoac no- 
ster et sinaiticus vertunt vocabulo c*- 
BpkuiHTH, quorum auctoritatem etiam 



Digitized by 



Google 



— 43 



cod. cyrill. 1 1 6 sequitur, sed alii cy- 
rillici exhibent vocabula o\»CTpOHBk 

aut CkCTdBHBk. 

Graeca |rq 7uap£ji7uoStCo6aac dXtaq- 
Xotc sinaiticus vertit m 3dCT*nai*u|ja 
Apoyrk hpoyvA, cuius versionis ve- 
stigia in nostro codice remanent: 
3acToynaH)nu> (He omissum est) apoyrb 
apoyra; cyrillici vero codices exhi- 
bent haec: ue np*feTkKHOB€HHie TBOpe- 
ifJH^k Ap^V^ Ap^V™ ed. 1540, HenpM- 

KOCHOBEHO TBOp€UIH)fk ApO\* rk AP°V™V 

cod. 79, m Moyi|iaioi|Jc ^poyvw Apo^- 

ra cod. 1 1 6. 

In oratione tertia graecum rcpo- 
xotctcov xai ^Xtxtq: xat rcoXtcf Yspa>c si- 
naiticus interpretatur notfrfetiKHH* b* 

T*feA€CH HCnASHCH^b H Cb^HHkl CTdpOCTH, 

noster nonnihil corruptam praebet 
eandem versionem : nocirfcmeHHe rfe- 
jiecn h HcnjmeHHe flodpo jiapn ,n,o ch- 
jlHHb ero CTapocTH; cod. 116 caetera 
auctoritatem sinaitici sequitur, sed 
nocn*feiiJEHHe commutavit vocabulo 
np^cn^feraNie : np^Acn^feraNte Bk teaech 
HcnAkHien^fe h cfeAHHki cTapocTki. Alii 
cyrillici longius etiam distant. 

Ex his aliisque huius generis, 
quae longum est enumerare, facile 
perspicitur orationes codicis nostri, 
quamvis corruptis lectionibus sca- 
teant, tamen optimae notae fonte 



niti, cuius textus olim maximam par- 
tem cum sinaitico • archetypo con- 
gruebat. 

Iam quaefitur, qua de causa Butko 
tres quae de tonsione capillorum 
agunt orationes a Graecis, ex libro 
rituali ecclesiae graecoslavae, mutua- 
tus sit? Quodsi meam sententiam 
audire velis, scriba codicis, in usum 
ducis Spalatensis destinati, consue- 
tudinem domini sui, quae simul 
mos gentis erat, qui omnes primam 
puerorum tonsionem magni aesti- 
mabant, ritu ecclesiastico excolere 
in animo habuit; qui cum in libris 
missarum glagoliticis aptas orationes 
frustra quaesivisset, e fonte graeco- 
slavo haurire non dubitavit. Eius- 
dem nempe gentis homines, qui 
orientalis ecclesiae ritus observa- 
bant, proxime aderant: inter utros- 
que quotidianus intercedebat usus. 
Sed cum orationes e libro rituum 
graecoslavico repetitae partem bap- 
tismatis efficerent, scriba noster fa- 
cere non potuit quin textu mutato 
aut mutilato omnia, quae ad verum 
baptisma spectabant, omitteret. Ita- 
que graeca illa &jia x$ a6to0 ava- 
86/cp Butko silentio praeterire de- 
crevit. Neque par erat, ut verbo- 
rum graecorum 6 ex toO TuXTjpcbixatoc 



6* 



Digitized by 



Google 



— 44 



aytdaac accurata interpretatio, ad ver- 
bum facta, repeteretur in oratione, 
quae non ad puerum tum primum 
baptizatum referebatur. Quare scriba 
etiam haec in versione ita mutavit, 
quasi in graeco exemplari legisset: 
s6Xoy75 oa S (sive dytdaac) sx ^Xd^Tjc nqv 
C(07jv sjioO. Eodem modo in ora- 
tione prima verba codicis sinaitici : 
d no^fceAVUttipioMoy aatca" h TOMoy 
BAarocAOB6NH€, quae graecis t(j> 5s dva- 
8c)(0|X£vq) 5(6p7jaac xai a6tcp s6Xoytav 
respondent, codice in nostro con- 
sulto non ad susceptorem seu pa- 
trinum (dva8s/6|jisvoc), sed ad puerum 
qui tondebatur referuntur: h npeMHJioy- 
Moy .nan ceMOy patfoy TBoeMoy tfjiarocjio- 
BeHHe, ubi npeMHJioyMoy, e npneMJiiomoy- 
Moy depravatum, plane ineptum est. 
Actionem ipsam tonsurae codex 
noster non describit, nisi quod post 
secundam orationem addit verba : 
o6jihhhtl BJiacH Ha kphjkl, quae non 
sunt graeca xoopsost afoov ataopostS&c 
Verbum enim oGjihiihth, vel rectius 
ofxrfeiMTH, cogglutinandi notionem ha- 
bet, qua interpres ut videtur mo- 
rem illum in ecclesia graeco-orien- 
tali observatum, ut detonsi capilli in 
forma crucis cera vincirentur, indi- 
care voluit. Videsis Goari adnota- 



tionem in Euchologio graeco pag. 
3o8 editionis Venetae, anno 1730 
factae. Libri rituales cyrillici eius- 
dem usus hisce verbis meminerunt: 
Cod. Vindobonensis Palatinus, num. 
94 obsignatus, haec habet: Rk34Mk 

MdAO BOCKA M BdAtnAaCT BAdCH WTpC- 
3dNi€ H CdJfpdNHTk H^k flpH CT€N€ 
H,pKBN€ HAH B'A 36MAI0 ; aliuS COdeX 

eiusdem bibliothecae sub num. 1 1 6 
narrat ita : h Bk3kMk notchu,* hah 
NOMCk KpTaoBpa3NO CTpki^K€Tk iro . . • 

H npHieA^NHKk nOA>6MAI6Tk BAdCH t€l'0 
NA nAaTNO HHCTO H nOTOMk BkA^nHTk 
%%X k Bk BOCKk Bk WATdpkl . . . 

Quod verba wm> hmb bi> BJiaci> 
MtcTO Btpoy cjiOBece nponoBtji.aHiio (da- 
ta illis capillorum loco fide praedi- 
candi verbi) glagolita noster, non 
recte intellecta, ita mutavit, quasi 
de apostolis quibus provincia et li- 
turgia (officium) slovenica a deo data 
esset, sermo fieret : jtaBb hmi> BjiacTL 
h Btpoy C.10BHH CKoy (data illis pote- 
state et fide slovenica), id haud scio 
an ex industria factum sit, ut lector 
apostoli Pauli, cuius acta ad Dalma- 
tiam referri solebant, commonefieret. 
Constat certe a multis viris doc- 
tis Dalmatiae priorum saeculorum 
b. apostolum Paulum praedicatorem 
verbi divini in Illyrico habitum esse. 



Digitized by 



Google 



— 45 — 



Fortasse eidem illi, cuius culpa hic 
error in textum glagoliticum irrepsit, 
etiam b. Hieronymi in mentem vene- 
rat, quem non solum litterarum gla- 
goliticarum inventorem, sed et ver- 



sionis palaeoslovenicae sacrae scrip- 
turae auctorem fuisse, per multa 
saecula pari pertinacia ac fiducia 
viri docti earum regionum perhibe- 
bant. 



CAPUT IX. 



Ritus nuptialis. 



Iam ex eis, quae priore capite 
enarravi, natura codicis nostri satis 
explicatur: manifestum est praeser- 
tim in ultima libri parte, quae varias 
missas variaque officia continet, non- 
nullas res legi, quae in reliquis mis- 
sarum libris, eodem saeculo scriptis, 
haudquaquam inveniantur eumque 
in finem additae esse videantur, ut 
consuetudinibus domus et aulae Her- 
voiae, ducis Spalatensis, mos gerere- 
tur. Huc spectant, nisi fallor, etiam 
verba, quae in actione nuptiali di- 
verso a missali Novakii modo le- 
guntur librumque nostrum imprimis 
in usum nobilium confectum esse 
ostendunt. Ordo enim nuptialis, qui 
in codice Hervoiae fol. 240 a et quae 
sequuntur explicatur, incipit rubrica 
atque orationibus, quae in missali 
Novakii absunt: 



M.ITIM O.IBHTH IIpCTCHB. 

llirra 110111,. ai;o cTa po;u> mcio 00- 
ooy h auo HMa kh cio apoyra no aa- 

KOHOy UpKBCHOMB, H no T0MI» IIHTa 

ioHaKa • RiacTcviHiic, jhoohuih jih coy 
rocnoAHMiioy ccoh 3a jKCHoy h aa Jipoy- 
ra. Kai;o aauiua c/ra npnaBb KaTOJHHb- 
CKa: TaKohc inrra • rocnoe, jhoohuih jih 
ccro iuacTCJHHa ccoh 3a Maca h 3a 
rHa. kko yaiiB^a CTa upKBh Ka r ro:iHMi>- 
ci;a : II ^a HMa poToy Ha Kiinrax'. h 

110 TOMb Jia HMa KOI^HB IIITO.IC H IH>(V1,0 
HIO B IipiCBh pCK* • BHHAHTa B flOMb 

6acH h b nojianoy 6oy,noymaro atHBOTa, 
ji.a cxpaHHT Baio 6h cajit h b jkhbotIj 

BMHOMb H IIOKpOIIHT* CIO CTOY BOJOV. 

In miss. Novakii sub eodem ti- 
tulo, qui latine vertitur „Oratio ad 
benedictionem annuli", statim ea le- 
guntur, quae nostro in codice infra 
sequentur. Rubricae autem codicis 



Digitized by 



Google 



- 46 - 



nostri versionem latinam, quae mea 
est, hic appono : 

„Sacerdos inquirit, num quae con- 
sanguinitas inter eos intercedat, aut 
alteruter eorum coniugem iuxta ri- 
tum ecclesiasticum iam habeat. De- 
inde interrogat iuvenem : Princeps, 
amasne istam dominam, tibi uxorem 
et coniugem, quemadmodum sancta 
ecclesia catholica praecipit? Itidem 
interrogat : Domina, amasne istum 
principem, tibi maritum et domi- 
num, quemadmodum sancta ecclesia 
catholica praecipit? Iam recipit ab 
eis iuramentum super libros, deinde 
porrigit eis caput stolae et intro- 
ducit eos in ecclesiam, dicens : In- 
trate in domum dei et in palatium 
vitae futurae, conservet vos deus 
hic et in vita futura. Et conspergit 
eos aqua benedicta." 

Post haec codice in nostro se- 
quitur missa nuptialis, cuius singu- 
lae partes hae sunt : 

K MHCH . ITfeCHL B CHXL Hlltfl H OpiJHH 

ot TpoHue • Iljraa 6oynn cTa Tponue . 
Opu • OycjramH hcl BCMrH MJicpjtfi 6e kh 
Hmro patfoTaHHi cjioyateme ^hhmh TBoe 
6.iHHe iope b Hacb HanjiHHr' ce . FmL Hffl. 
Eii:iHf> . lipt o moTaxL h jiiBaxL, 
HIU.H B 3(50})'h OT Jifib . ttfe . Bjihl ecH 
TH KH BHAHIHH. 



Eli OT Mltf . Bl> (o)HO BpM . IIpH- 

CToynHrae kl ncoy napncfeH HCKoyraa- 
K)me h roBopeme . Ako aoctohtl ^Koy 
aseHoy cbok) noycTHTH no BcaKOH Kpn- 
bhhh . Ohl OBemaBL h pne hml • hhctc 

JIH HHKaKOpe HJIH, KKO CTBOpH 6b M2Ka 

h jKeHoy h CTBopHji 1 t ~e~ . M cero pajtn 

OCTaBHTL HKL OUa CBOerO H MTpL CBOIO 
H npHJIHHHT* Ce K JKCHH CBOCH H 6oy- 

jteTa ABa b hjith e,n hoh . Thm^ iope 
HHCTa ,HBa Ha hjitl ej^Ha e • qTO 6b 
caMTa, hkl #a He pa&ioyqaeTL . II pnrae 
eMoy napnctH • ho<ito Monctn 3anBjia 

flaTH KHHrH paCnoyCTHHe H OTHOyCTHTH 

10 ; H pqe hml hcl • kko MonctH no 
acecTocpflHH) BineMoy npocTH bml noy- 
maTH aKeHH Brae . ot hckohh He 6h Ta- 

KO . ToBOpOy BML, KKO KH noyCTHTL 

aceHoy cbok) pa3BH c(jioBe)ce npijno6o- 
i^HHaro h noHMe HHoy, npejuo6n tbo- 

pHTL . H OHL KH OaCCHHT' Ce HOymCHH- 

ueio, bcjimh npejno^H tbopht' . II pnme 
eMoy oy<raun ero • I~h aKO TaKO e, KpH- 
BHHa e MKoy ca ^eHOH) • 6ojie e h hc 
HceHHTH ce eio . Ohl pqe hml • He 
bch BMimaioTL cjibcc cero, w KHML 
flaHO e: 

Ilf . Bjihl 6oy^H 6b. 

HajiL . npHMH, mjim Te rn, 3a CBe- 
nieHHe CTHe flapn kohio 6mb 3aK0Ha 
h jiapL atpTBH Kora ecn npocTpaHCTBO 
h xkm 6jirHMH 6oy^H HanpaBHTejiL. 



Digitized by 



Google 



47 — 



Mojihm' Te, BCMrH 6e, nocTaBjieime 
BBej^eHH TBoe mhjiocthb^ jno^Be no- 
poyqn, Ke juo6'bhio mjicth TBoee Ha- 
nHTa . Tml. 

Haec latine versa sic habent: 

„Ad missam. Psalmum in his et 
orationem quaere de Trinitate. Be- 
nedicta sit sancta Trinitas. Oratio. 
Exaudi nos, omnipotens et miseri- 
cors deus, ut quod nostro mini- 
stratur officio, tua benedictione im- 
pleatur. " (Ita oratio latina, sed auctor 
versionis slavicae male intellecta 
verba latina interpretatus est, quasi 
legisset: Exaudi nos, omnipotens 
misericors deus, ut qui nostri mini- 
sterii gerimus officia, tua benedictio 
iam in nobis impleatur.) 

Epistola: ad Corinthios 1,7.25. 
Sed in missa pro Sponso et Sponsa, 
quae in missalibus legi solet, non 
haec lectio affertur, sed alia ex epi- 
stola ad Ephesios, cap. 5. Anim- 
adverte, quaeso, etiam verba slavica 
„0 H)HOTaxL h fliBaxb", non latino 
textui respondere, verumtamen iam 
in antiquissimis versionis palaeo- 
slovenicae codicibus legi (uti ex 
Apostolo Sisatovacensi, Carpiniano, 
aliis elucet). Rubrica refert lectio- 
nem nostram ad Commune Virgi- 
num, quod probatum est. 



„Psalmus: Benedictus es, domine, 
qui intueris." 

Evangelium secundum Matthae- 
um cap. xix, 3 — 11. 

„Psalmus. Benedictus sit deus. 
Secreta. Suscipe, domine, pro sacra 
connubii lege munus oblatum et cuius 
largitor es operis esto dispositpr." 

Etiam huius orationis longe alia 
verba in versione slavica leguntur, 
quae nihil plane valent, cum partim 
misere corrupta sint, partim iam pri- 
mum interpretem magnae litterarum 
latinarum ignorantiae coarguant. Qui 
cum vocabulum „connubii" slavice 
vertere non ausus esset, latinum 
servavit, unde scriba nostri codicis 
ridiculum kohio 6mh (equo flagellum) 
extricavit ! 

„Alia oratio : Quaesumus te, 
omnipotens Deus, instituta providen- 
tiae tuae pio favore comitare". . . (Ne 
hic quidem prior orationis pars bene 
versa est, sed quae mox in versione 
sequuntur verba, magis etiam dis- 
crepant: „quos amore gratiae tuae 
nutrivisti" I) 

Deinde in codice Hervoiae ex- 
cipit rubrica: 

Sjifk nn npocH eio noj( BejraKoy po- 
Toy, kko 3aiiB,na c r ra ijpKBb no 3aKHoy 
pnM CKora ABopa, aKO a apoyroMoy xome 



Digitized by 



Google 



4 8 - 



}{o cmpth: „Hic sacerdos quaerit ex 
eis sub magno iuramento, sicuti 
sancta ecclesia iuxta ritum curiae 
romanae praecipit, velintne alter al- 
teri usque ad mortem (sc. fidem ser- 
vare)." Cajvfe iiojio;kh npcreHL hu oji- 
Tapi>: „Nunc ponat annulum in al- 
tari." Fh no . Xe no . Oqe hihl (Kyrie 
el. Christe el. Pater noster). 

Opu Bjib f h th ca3ji,aHHe cne, ji,a 
6oyjiftTb Ha cnceHHe Hapojioy TBoeMoy 
h nojt' 3HaMeHHeMb HMCHe cro TBoero 
jia Hjitee ce noHeceTL Ttjioy Ha 3jipa- 
BHe, a juhh Ha cnceHHe npntTH. 

Bjib f h th np^creHb ca h Ke mh 
b TBoe HMe 6jiBjiaMO, ujifkme noHeceT' 
ce, b' tboh MHpL jia oycTpoHT' ce, h 
W atHBeTa b' TBoen mjicth (miss. nov. 
bojih), h j^a H03HaeTa ce b' jho6bh b' 
jwroToy jihh cbohxl . Tml hhi. 

IIomjiH 6e CHJioy tbok) h oyTBpjjH 
Ke ecH caxbji&jib b HacL ot upoe CTHe 
TBoee, Ka e b' epcjiMt . 3anptTH 3Bi- 
peMb tp'ct'hhml h caHMoy (miss. nov. 
caHaMb) maiiL b' iOHHiiaxL jnoj^aHCKHXL 
(sicl miss. nov. jnojjacKHXL), 3a tbo- 
peHHe (miss. nov. CTBopn) HCKoyrae- 
HHe cpe6poML hjih (miss. nov. h) 3Jia- 

TOML . TliMJKJte TML H. 

TBop \e h xpaHHTejno (miss. nov. 
ca3jiaTejno) Bcera Hapojia h nocTaBH- 
Tejno (miss. nov. noji^aTejuo) mjicth 



j^xoBHHe, th fh norajiH ji,xl tboh napa- 
kjihtl Ha (miss. nov. HajC) ca npcTeHL 
pa6a h pa^HHe TBoee . tml. 

Omnes has oratiunculas cum la- 
tinis, unde fluxerunt, fontibus com- 
parare licet, sed tres tantum po- 
steriores in vetustis missalibus ad 
ritum in Sacramento Matrimonii ob- 
servandum spectant, quod liber de 
antiquis ecclesiae ritibus Edmundi 
Martene (editione Antuerpiana ab 
anno 1736 usus sum), tomo 11, 
pag. 36o testatur. Primam vero ora- 
tionem, quam benedictionem ad om- 
nia libri appellant, cum textu codicis 
bibliothecae Vindobonensis palatinae 
num. 1888 contuli, ubi haec paene 
latina slavicis verbis congrua esse 
video : 

„Benedic domine creaturam istam, 
ut sit remedium salutare generi hu- 
mano et per invocationem sancti 
nominis tui, quicumque eam gesta- 
verit, corporis sanitatem et animae 
tutelam (salutem) percipiat." 

Tres posteriores in libro Martene 
hac forma traduntur : 

„Benedic domine hunc annulum, 
quem nos in tuo sancto nomine 
benedicimus, ut qui eum portaverit, 
in tua pace consistat et in tua vo- 
luntate permaneat, et in amore tuo 



Digitized by 



Google 



— 49 — 



vivat, crescat et senescat, et multi- 
plicetur in longitudinem dierum." 
(Sed slavica versio alia latina po- 
stulat: „et ut in tua voluntate vi- 
vant, in amore cognoscantur in 
long. d." Plurali numero 
eadem expressit etiam 
Sacerdotale Venetum ab 
anno 1560, pag. 3i b.) 
„Manda deus virtuti 
Fig. 13. tuae, confirma hoc deus 
quod operatus es in nobis, a templo 
tuo in Ierusalem, increpa feras arun- 
dinis, congregatio taurorum in vaccis 
populorum, ut excludant eos qui pro- 
bati sunt argento." (Versio slavica 
non nihil discrepat: interpres tex- 
tum latinum sub fine male intelle- 
xisse videtur, idem ille post „ar- 
gento" addidit „vel auro".) 

„Creator et conservator humani 
generis, dator gratiae spiritualis, ae- 
terne deus, tu permitte spiritum tu- 
um paraclitum super hunc annulum." 
(Etiam hic versio slavica aut super- 
flua exhibet, aut alium textum lati- 
num sequitur: „totius generis", „su- 
per hunc annulum servi et ancillae".) 
Modo nova rubrica sequitur: 
r Sjifk no.TOacH npcTGHL Ha poyKoy 
jjecHoy . IIc . Kjkhh bch doeme ce ra: 
„Hic mitte annulum in manum dex- 




tram. Psalm. Beati omnes, qui ti- 
ment dominum." 

Sed missale Novakii eundem ri- 
tum aliter explicat, cum quo etiam 
editio princeps Veneta concinit: 

3jvfc hm1,h nni> pothth loiiaKa h 
jlBHUoy, HMe HCiiHTaBb ej,HOMoy h jipoy- 
roMoy, m HMaTa apsKaTH Bipoy 3aK0- 

HOMB pHMCKC UpKBC, a 3a tBtjtOH^CTBO 

nnoy kh Cjbjui npcTCHL . II 3a thml 
pitn iic . Kjukhh bch 6oem,e ce ra . H 
pcKine iicml, ji,aB npcTeiib lOHaKoy, a 
iOHaK^ ra hojio^ch ji,bhuh Ha poyicoy. 

„Hic sacerdos iuvenem et virgi- 
nem, inquisitis nominibus utriusque, 
iurare iubeat eos fidem servaturos 
esse iuxta legem sanctae ecclesiae 
romanae, et per testimonium sacer- 
dotis, qui annulum benedicit. De- 
inde psalmum dicat : Beati qui ti- 
ment dominum; atque psalmo dicto 
annulum det iuveni, qui eum in ma- 
num virginis mittit." 

In utroque codice ritus nuptialis 
concluditur his tribus orationibus: 

Be aBpaaMOBB, 6e HcaKOBL, 6e ni- 
KOBJib, caMH B^jno^Hme Te, th HanjiHH 
f djiHHt TBoero b hhxb. Latina est 
oratio haec : „Dominus Abraham, 
Dominus Isaac, Dominus Iacob, ipse 
coniungat vos, impleatque benedic- 
tionem suam in vobis." Sed mirum, 



Digitized by 



Google 



— 5o 



quod uterque codex pro verbis „ipse 
coniungat vos" versionem praebet, 
quam latine non aliter interpre- 
tari possum, nisi hisce verbis: „ipsi 
amore tui capti sunt (sive : ipsi ad- 
amaverunt te), tu imple benedictio- 
nem tuam in eis." 

IIpH3pH rn c H6ce cro TBoero Haa' 
ce npHm'cTHe h Kaico nocjia CTro aH- 
fcjia TBoero pananjia (ita miss. nov., 
miss. herv. male paroynjia) k to(5hh 
h k cap'pi, jiemepi paroynjieBi, Ta- 

KOfee H HHC flOCTOHHO HOIILIH f djIHHC 

TBoe Ha caBKoynjieHHe eio, j^a b' tboch 

BOJIH JH06e3H0 H B TBOCH CTJIOCTH H 

b' tboch jho(5bh w a:HBCTa h pacTCTa 
h njioj^HTa ce h BHfe'Ta qejta to^ Bato 
jifme jio TpeTaro h wrBpTaro po.ua h 
doyjtfi chmc Baio 6jiho b' b1>kh ot 6a 
H3JiBa oyMHoaceHHt b' jjjiroToy ji;hh. Ver- 
sioni slavicae proxime hic accedit 
oratio latina apud Martene II, 357: 
„Respice, domine, et benedic de coe- 
lis conventionem istam, et sicut mi- 
sisti sanctum angelum tuum Raphae- 
lem ad Tobiam et Sarram filiam 
Raguelis, ita digneris, Domine, mit- 
tere benedictionem tuam super istos 
adolescentes, ut in tua voluntate per- 
maneant, et in tua securitate con- 
sistant, et in amore tuo vivant et 
senescant et digni atque pacifici fiant 



et multiplicentur in longitudinem die- 
rum." Sed textus slavicus ab istis 
latinis multum discessit, qui non ni- 
hil perturbatus esse videtur. Vertam 
eum ad verbum sic: „Respice, deus, 
de sanctis caelis tuis super hanc 
conventionem et sicut misisti sanc- 
tum angelum tuum Raphaelem ad 
Tobiam et Sarram, filiam Raguelis, 
ita et nunc mittere digneris bene- 
dictionem tuam super coniunctio- 
nem eorum, ut in tua voluntate 
amabiliter et in tua luce, et in tuo 
amore vivant et crescant et multi- 
plicentur; et videatis filios filiorum 
vestrorum (sive : liberos liberorum 
vestrorum) usque ad tertiam et quar- 
tam generationem, semenque ve- 
strum benedictum sit in saecula a 
deo multiplicationis Israel in longi- 
tudinem dierum." 

]>e aBpaaMOBL, 6e ncaKOBb, 6e h4- 
kobjil, 6jibh f caB^KoynjieHne eio, j^a 
njiojtHTa ce njiojtOM' atHBOTa BtnHora na- 

MCTL HX* Ba OyMHJieH'liH CBOCMb acHBoy- 

ma H b jho6bh cl hc^ml choml tbo- 
hml jttjio jjotfpo cnojtodHTa ce npntm 
His verbis latina quae sequitur ora- 
tio exprimi debebat: „Deus Abra- 
ham, Deus Isaac, Deus Iacob, be- 
nedic adolescentes istos et semen 
semina vitae aeternae in mentibus 



Digitized by 



Google 



— 5i 



eorum, ut quidquid" etc. Videsis 
Martene II, 356, 357, 368, 374. 
Sed versio slavica multum differt, 
quod ut demonstrem, interpretabor 
ad verbum sic: „Deus Abraham, 
Deus Isaac, Deus Iacob, benedic 
coniunctionem eorum, ut multipli- 



centur fructu (seminentur semine) 
vitae aeternae mentes (sed slavice 
singularis numerus legitur) eorum ; 
in humilitate sua viventes et .in 
amore cum Iesu Christo filio tuo 
ut (omne) bonum opus percipere 
mereantur." 



CAPUT X. 
Benedictio salis et avenae. 



Inter caeteras quae nostro in co- 
dice passim occurrunt benedictiones, 
ea quae in festo s. Stephani proto- 
martyris post missam fieri dicitur, at 
non in ipso festo, sed fol. 228 sub 
finem codicis inserta est, multis e 
causis paulo accuratiore recensione 
digna videtur esse. Constat quidem 
eandem benedictionem etiam in mis- 
sali Novakii et in editione Veneta 
principe ab anno 1483 legi, sed hic 
pars tantum orationum, quibus no- 
ster codex in eo ritu describendo 
vere abundat, redit. Neque in Ri- 
tualibus latinis ea, quae noster co- 
dex praebet, habentur, teste libro 
quem inspicere licuit, qui Sacerdo- 
tale inscribitur, cuius editione Veneta 
ab anno 1560 usus sum. Itaque ad 
elucubrandam historiam rituum, qui 



in libris glagoliticis continentur, mul- 
tum interest, ut omnia quae noster 
codex de benedictione salis et ave- 
nae praebet, in lucem prodeant. In- 
cipit vero sic : 

Tepuoy CBpiiiHB uic na OrmiaHb juh> 
3HMHaTH coji' h 3001,. In missali No- 
vakii paulum differt: Ha cro Crl,- 
naHa ft^KOHa 6jibhth cojl h 30oi>. In 
Sacerdotali ab anno 1560: Bene- 
dictio pabuli, animalium, salis, ordei, 
avene, et caeterorum, que in ali- 
quibus regionibus fit in festo s. Ste- 
phani protomartyris (fol. 201). 

Summa ritus secundum codicem 
nostrum haec est : 

T lTH JICTCHHe . BpC . T)BH hml th . 

Th oycjinniH . Tt c BaMH. Lege lita- 
nias. Vers. Ostende nobis domine. 
Domine exaudi. Dom. vobisc. 



Digitized by 



Google 



52 — 



Sequitur in utroque codice, nostro 
et Novakii, haec oratio: 

BcMrn bhhh de, kh e.nHHO^e.naro CHa 
TBoero bl o6pa3t ncut (Wctbo hml 
nocjiaTH (miss. nov. nocTaBHTn) pann, 
6jih3l doy^H MJiTBaML hhihml (h) npoc'- 
6ok) 6khto BHTesa CrHnaHa npBora 
MHHKa TBoero Ha cne TBapn cojih mhojk- 
ctbo TBoero 6jiHHt H3JiHhL, ,na <5oy- 
PftTb CBemeHa h Henoporaa h CBpnieHa 

KL HCIjtjrfeHHIO BCHML BKOyniaiOmHML OT 

Hee . h noflan hml, ^a hhkhm'^ 3jihml 
<54coml no3jit,nHM' ce (miss. nov. nosjrfc- 
JI.HTH ce sine w) . Tml. „Omnipotens 
sempiterne deus, qui unigenitum fi- 
lium tuum in effigie humana mede- 
lam nobis mittere dignatus es, prope 
adsis precibus nostris et intercessione 
beati athletae Stephani protomartyris 
tui super hanc materiam salis multi- 
tudinem benedictionis tuae effunde, 
ut sanctificata et incorrupta et per- 
fecta sit ad sanandos omnes, qui 
degustant de ea,*) concedeque no- 
bis, ut nullo malo daemone infeste- 
mur. Per d." 

t It . Ptme mjkh, hihh mi c<i>h<mhhio. 
Lectio. Dixerunt homines, quaere 
in Epiphaniam (haec ad lectionem 
libri Regum iv, 2, 19 spectant). Ver- 



*) Confer apud Gerbertum in Monu- 
mentis vet. lit. Alemannicae II, pag\ 65 in 



siculi qui mox sequuntur, in missali 
Novakii absunt : ITic . XBJia nacTL 
h notfiji.a chjih (foyAH 6oy BHniHe- 
Moy H(a) h6chxl, kh Bca .HHBHt CTpOHTL 
h AaeTB nnmoy BcaKOH hjith . XBjioy 
thio h CTBopeHHio ero BcnoHTe oycTa 
Mot h BcaKa njiTL 6jibh HMe CToe ero. 
„Laus et honor et victoria vir- 
tutis sit deo excelso in caelis, qui 
omnia mirabiliter instruit et escam 
omni carni dat. Laudem domino 
et creaturae eius os meum cantet 
omnisque caro sanctum nomen eius 
benedicat. " 

Evangelium deinde notatur: Vos 
estis sal terrae; cuius loco in Sacer- 
dotali aliud habes: Dixit Iesus dis- 
cipulis suis parabolam hanc. Mox 
sequitur benedictio salis haec: 

BjiBjiaio Te, TBapn cojiHai, h 3aoH- 
HaM* Te HMCHeML CTHe TpoHue, Aa He 

AP^KHHIH ApOyaC^H HH C KHM 2Ke 6tC0ML B 

MHpt ccml, (Ha) na^e jtan cjiBoy hcthh'- 
HOMoy 6oy h ncxoy CHHoy ero, tojih 
.nxoy croy, Kora moiuhio Bca npoTHB'- 
Hat HCKa (miss. nov. mkoml) hotohht' 
ce (miss. nov. hotomct ce, sed cor- 
rectum in hojiomct' ce), h hh ejtfraa 
Bpaawfe (miss. nov. HenpniTejia) jiacTL 
npoTHBHTH ce MoaeeTL . Fml . Ba B*ce 

Benedictione salis haec verba: fiatque om- 
nibus accipientibus perfecta medicina. 



Digitized by 



Google 



— 53 



BKH BKb . AMHL . Vh C B . II 3 flX . Ba 
BHIHHHXb Cpua . IlMaML TB* . XbJIH BCH- 

jiaMO rB r fe 6oy hhi . ^octo. 

„Etenedico te, creatura salis, et 
adiuro te in nomine sanctae trini- 
tatis, ne consortium habeas cum ali- 
quo daemone in hoc mundo, sed 
honorem dabis deo vero et Iesu 
Christo filio eius, nec non Spiritui 
sancto, cuius potentia omnia adversa 
hominum perfringuntur neque ulla 
fraus diabolica resistere potest. *) 
Per dom. in omnia saec. saec. Am. 
Dom. vob. Et c. spir. Sursum cor- 
da. Habemus ad dom. Gratias aga- 
mus. Dignum. " 

Sequitur praefatio : Ilpnn. 

B HCTHHOy flOC • KOHUb • B^HHH 6e. 

U,poy upeMb, (BJiaAHKo) BJiaji.HRaMb, 

KH BCa CJIBOMb CTBOpHJIb eCH H SaHBJJHK) 

TBoeio ocHOBaHa coyTb Bca, mh lope 
(miss. nov. oydo) oyMHJieHHMH rjiacH 
k' T(5i BanneML, MJieme ce j& desKHHi 
Hma th oii.tcTHmH h npoc (5h Hme 
th oyciHmHniH, KaKO oycjinmaTH pann 
npBjjHora (miss. nov. npBaro) MHHKa 



*) Prior pars orationis legitur paene ad 
verbum in benedictione aquae, quae teste 
codice nostro in ipso festo Epiphaniae fie- 
bat, cuius verba haec sunt: 3HMHaBaK> Te, 
Toapu BOAHai, bb HMe olja h CHa h ^xa ctto, 



TBoero CTHnana & ? iKOHa, kh tc6h rapT- 
Boy cncHTeji Hoy npHHece CBoee hjith . 

II CMOTpH MJITBH Hame, KKO CMOTpH 

Phhh (miss. nov. och) dacHora fteop'- 
fcHi KptnKora MHHKa TBoero (h) Bce 
npoc'6n ero hchjihh . II kko p6a TBoero 
h BHTe3a KpcoroHa ot Moy^HTejia JJto- 
oti^Htaa naji mok) h BtH^eMb ofaapHTH 
paMH . OyKpiira hh, mjimtc th, Ha 3jio- 
doiomee hmi>, kko tfjKHora BHTC3a jifi- 

KOHa JIOBpfeH^a Bb OrH HH HJiaMeH^HH 

(miss. nov. npo orHa njiaMeHb) oyKpt- 
hhth pa^H . H KaKO MHorne mhkh b 

MOyijt OyKptHH H MJIHHt hxb oycjiH- 

maTH pa^H . Kh kojih b jtOMoy ceMb 
CTteMb npocdn k t6h H3JiHBaeMb, oy- 
cjinmH HCb ot Hdce h jKHjmma cro 
TBoero . H noMjioyn BHTe3H KpcT'tHCKHe 
kh b' Btpt npaBt Btp^Ht (miss. nov. 
npaBOBtpHt) npe^HBaiOTb, h ji,aH HMb 
Kp^nocTb Ha npoTHB^Hat h 3jio(5h coy- 
nocTaTb HXb . H mji(m) Te ji,a cnt cojib b' 
HMe HOBaro BHJimeHHt TBoero f (fjraa 
6oyji,eTb h HOBOCTb TBoero CBemeHHi Jia 
npHMeTb . ^a BcaKoy bctxoctb CKBpHb 
o6hobhtb moihhk) TBoero noctmeHHt H 
BcaKoy HenncTOToy Hcnpa^HHTb . ^a 



^a He ApJKHHIH Ce C HHKHM»e ^XOMb 3aAHMb 

b MHpi ceMt, Ha Am oiBoy acHBoymoyMoy 6oy, 
Hcxoy cioy ero, h ^xoy CToy . . . Textum lati- 
num habes in Sacerdotali Veneto, ed. anno 
1560, fol. 191. 



Digitized by 



Google 



— 54 — 



k TOMoy He x iHCTH R^BJih hh cjioyra 
(miss. nov. cjioyrn) ero xa6nTH hh 3jio- 

()HTH (misS. nOV. 3Jie,HHTH) HMb MOHCeTB 

(miss. nov. He B^MoajeTb), hh CTpaxa 
Ha He B3jioiKHTb (miss. nov. B3JiaraTH), 

KC TH HOBHMb npHmaCTBHeM' TBOHMb 

o6hobhjh> (miss. nov. otforaTHJib) ecn. 

TMb HHI. 

Cuius praefationis *) verba latina 
cum praesto non sint, liceat mihi 
propriam versionem adiungere, quae 
timeo an ubivis rem bene explicet. 

„Vere dignum usque ad Sempi- 
terne deus. Rex regum, dominus 
dominantium, qui omnia verbo cre- 
asti, cuius iussu omnia constituta 
sunt, iam nos humilibus vocibus ad 
te clamamus deprecantes, ut iniqui- 
tates nostras emundes precesque no- 
stras exaudias, sicut exaudire digna- 
tus es protomartyrem tuum Stepha- 



*) Sed in Sacerdotali ed. anno i56o si- 
milis oratio habetur : Domine Deus omni- 
potens creator caeli et terrae, rex regum 
et dominus dominantium, exaudi nos fa- 
mulos tuos clamantes et orantes ad te: qui 
omnia de nihilo creasti et hoc pabulum cum 
caeteris creaturis ad usus animalium et ad 
eorum nutrimentum fecisti, quae quidem 
animalia in adiutorium et sustentationem 
hominum creasti, qui hodierno die peti- 
tionem sancti Stephani protomartyris ad- 
implesti, te humiliter deprecamur, ut has 
creaturas avenae, salis, et caetera, quae 



num diaconum, qui salutare carnis 
suae sacrificium tibi obtulit. Et pro- 
pitiare orationibus nostris, sicuti vo- 
cibus (verbis) beati Georgii validi 
martyris tui propitiatus es omnes- 
que preces eius explevisti. Et sicuti 
servo tuo athletae Chrysogono a 
Diocletiano cruciato, palmam atque 
coronam donare dignatus es, ita 
corrobora et nos, quaesumus te, 
domine, contra malevolentes nobis; 
sicut beatum athletam diaconum 
Laurentium ad ignis flammam cor- 
roborare dignatus es, et sicut mul- 
tos martyres in tormentis corrobo- 
rasti precesque eorum exaudire vo- 
luisti, (ita) et nos, quisquis in domo 
hac sacra preces ad te effundit, om- 
nes exaudi de caelis et habitaculo 
sancto tuo, et miserere heroum chri- 
stianorum, qui in orthodoxa fide per- 



ad usus animalium et sanitatem eorum, 
sive in terra sive in aqua degentium, per 
invocationem sancti Nois tui et per inter- 
cessionem beatae Mariae semper virginis 
genitricis tuae et per merita beati Ste- 
phani protomartyris tui, cuius festum ho- 
die recolimus, et per preces omnium sanc- 
torum tuorum benedicere et sanctificare 
digneris, ut animalia quae ex eis gusta- 
verint, sanitatem integraliter recipiant, per 
te, Iesu Christe, cuius solo verbo omnia 
restaurantur, salvator mundi, rex aeternae 
gloriae. 



Digitized by 



Google 



55 — 




sistunt, et tribue eis virtutem 
contra versutiam et malignita- 
tem adversariorum. Et quae- 
sumus, ut sal iste in nomine 
novae incarnationis tuae bene- 
dictus sit novitatemque tuae 
sanctificationis accipiat, ut om- 
nem putredinem inquinamen- 
torum reparet potentia tuae 
visitationis omnemque immun- 
ditiam repellat; ut neque im- 
mundus diabolus neque sa- 
telles eius corrumpere aut 
H - infestare eum possit neque ti- 
morem inicere eis, quos tu novo 
adventu tuo recreasti (ditasti)." 

Qui nunc sequitur exorcismus in 
miss. nov. deest: 3HMHaBaio Te, TBapH 

COJIHali, HMGHeML f cma, HMeHeML f CHa, 

HMCHeMb f #xa cro, ,na 6oy,nenra bh- 
Hoy Ha notftfloy Bparoy h Bcen .npoy- 
jkhhh ero . 3HaMHaBaio Te f 6mb jkh- 
bhmb, f 6mb hcthhhhml, f 6mb cthmb, kh 
Te poyKOio EjiHcfet nppica (B'BO,noy) Bpn- 

HIH CTBOpH, H KH Te Ha HOTpttfoy HCKO- 

Moy pojtoy cTBopn, jiiOAeMB rpe,noymHMB k 



*) Aliquot sententiae huius exorcismi 
redeunt in benedictione salis, quae in festo 
Epiphaniae fit, ubi haec leguntur : Cojh 
TBoe iienpeMoraHHe KptnocTH, mojhm Te rocno^H 
6o»e, kh HeoyMa-ieHOH) mimoctmo hml noAaTH 
cnoAo6H^' ecH, aa ot Hee Bca MoroyT* ce oy- 
tbpahth e» h Bca MoroyT' ce oca&avltr .... 



BtpOBaHHH) p60MB TBOHMB, fla CIO BCa 

MoroyT* ce oyTBpjjHTH h eio Bca mo- 
royr' ce ocjiajiHTH .*) TWhe rn npH- 
jieacHO Te mjihmb, ,na ch4 coji' bb HMe 
cthc TpoHue djrane h CBemeHne npH- 
MeTB chjiok) xa ra Hmro, kh rpeflOTL. 
;,Exorcizo te materia salis in no- 
mine patris, in nomine filii, in no- 
mine spiritus sancti, ut semper fias ad 
effugandum (expugnandum) inimi- 
cum et omnes satellites eius. Exor- 
ci^o te per deum vivum, per deum 
verum, per deum sanctum, qui te 
per manum Helisei prophetae in 
aquam mitti iussit, qui te ad tute- 
lam humani generis procreavit, po- 
pulo venienti ad credulitatem, per 
servos tuos (scribere debebat : per 
servos suos consecrari praecepit), ut 
per eam omnia firmentur et per eam 
omnia in dulcedinem convertantur. 
Proinde, domine, supplices rogamus 
te, ut sal iste in nomine sanctae tri- 
nitatis benedictionem et sanctificatio- 
nem recipiat per virtutem Christi 
domini nostri, qui venturus est." 

„Salis tui insuperabilem virtutem, quae- 
sumus te domine deus, qui imminuta gratia 
nobis dare dignatus es, ut per eum omnia 
corroborari possint, omniaque possint dul- 
cedinem capere" (vel „dulcorari a , quemad- 
modum apud Gerbertum Monument. vet. lit. 
Alem. II, 65 legitur). 



Digitized by 



Google 



56 - 



Excipit benedictio avenae : 3ooi> 

tf.IBH. 

3HMHaBaio (miss. nov. 3aKJMHaio) 
Te, TBapn 3o6Hat, h 3aKJiHHaio Te b' 
HMe f oua f h cna j h cro jtxa, na 
nOTpH^HHIH BcaKoy CKBpHOy h OMpa^e- 
HHe tmh ^tMoyHCKHe ot ce6e, #a hh- 
CTa h 3ApaBa npetfHBaemn b' oyTpotfi 

KOHCMB HJIH CKOTOMB HJIH Ka (misS. 

nov. khmb) jho6o TOTBepoHO^HeMb 6oy- 
.HoymHM' (miss. nov. coynjHMB) Ha no- 
Tptdoy hkomb, iKOJKe BKoyceTB, ot ^tft 
(miss. nov. Te6e) 3jj,paBHe jja npHMoyTB 
noMontHK) HeBHAHMaro 6a, kh Bca b 
hohct^uh CTBopn h oyTixoy HCTBepoy- 
Hora HHCTa HCKoy po,noy no.ua . tko hh- 
He npnjieacHO tc th mjihmb, ji;a cni 
nnma (miss. nov. 30(5b) na noTpttfoy 
KOHeMB (sic in miss. nov., noster ne- 

TBepOHOJKHt) H HpOHHMB JKHBOt'hHMB 

6ji t hh1> TBoero hchjihht' ce h Bce 
sjickh ot nee OTpHHoyT' ce (miss. nov. 
aliter: h 3jipaBHe ot Hee npHMoyTB) h 
ocoyneT' ce OTroHeme . Tmb. 

„Exorcizo te materia avenae et 
adiuro te in nomine patris et filii 
et sancti spiritus, ut omnem macu- 
lam (inquinamentum) et obscuratio- 
nem tenebrarum diabolicarum ex- 
termines (deleas de te), ut pura 



*) „Quadrupedia munda" commemorantur 
in oratione altera, quae ad benedictionem 



et sana permaneas in visceribus 
equorum et pecorum aut quaecum- 
que quadrupedia in usum hominum 
sunt,*) si de te gustaverint, sanitate 
perfruantur potentia dei invisibilis, 
qui in principio omnia fecit atque 
quadrupedia munda in solatium (ad- 
iutorium, sustentationem) generi hu- 
mano dedit. Proinde nunc supplices 
rogamus te, domine, ut haec ave- 
na, in usum equorum caeterorum- 
que animalium creata, benedictione 
tua expleatur omnesque nequitiae 
ab ea depellantur et condamnen- 
tur . . . 

Cmhch cojib h 3o6b t l>oynH cne 
CMtiueHHe cojih h 3o6h chjiok) cro 
KpnjKa b' hmc oua h CHa h cro jixa . 
Amhb . 1\ c BaMH. Commisce salem 
et avenam. Fiat haec commixtio sa- 
lis et avenae per virtutem sanctae 
crucis in nomine patris et filii et 
sancti spiritus. Amen. Dom. vob. 

IImjimcp. Oremus. 

BcMrn bmhh 6e, Kora HenpeMO&eHa 
Kp^nocTB e, kh CBoeio HeoyMa^ieHOio 

MJICTHIO BCa HHTteniH H CTBOpHHIH 

(miss. nov. ctpohhih), tboio mjictb 

agni et carnium in die sancto Paschae spec- 
tat, in Sacerdotali edito anno i56o, fol. 204 b. 



Digitized by 



Google 



— 57 



o6hji'ho Ha hh mejtpH (miss. nov. no- 
juih) h chio TBapt cojih h 3o6h mjicth- 
bo f npocTH, ,na KptnocTHH) Kpin^Karo 
BejinqLCTBHt TBoero 6jihhc npHMeTL h 
6aji'cTBO cncHHt . JJa no6Ha;HTb Henn- 

CTHBH fltBJIL OT THXL (miss. IIOV. BC4xl) 
MHCTL H aCHJIHmb Ca b'cHMH 6tCH HMC- 

hcm' h chjioio xa CHa TBoero, ra mue- 

TO, KH CBOIO MOIH, HH^CH H Ha 3CMJIH 
CM^CH • TaKO HMb €MHHia(lo)mHMb CHK) 
TBapb COJIH H 3o6h BipoyiOHJHML B pt- 
CHOTOy TBOIO dO (JjIHHeMb' H 6aJl'CTBO 

npneMaTH h TBoee Cjiro^TH HacjrajiHTH 
ce . J[a HHKor.ua ate BcxnnteHH 6oy,u,eM' 
npejiameHHCML npHjjHaro 3MHi, Ke th 
MHoroa^H hoio Kp bhio Hcxa CHa TBoero 
ra Huiro HCKoynnjiL ecn . Eh c to6oio. 
„Omnipotens sempiterne deus, cu- 
ius insuperabilis virtus est, qui tua 
imminuta gratia omnes nutris et 
restauras, gratiam tuam opulenter 
super nos mitte et istam materiam 
salis et avenae benigne sanctifica, 
ut per virtutem fortis maiestatis tuae 
benedictionem suscipiat et medici- 
nam salutis. Ut immundus diabolus 
aufagiat ab his locis et habitaculis 
cum omnibus daemonibus, in no- 
mine et potentia Iesu Christi filii 
tui domini nostri, qui potentiam su- 
am in caelis et in terra commiscuit: 
sic nobis commiscentibus hanc ma- 



teriam salis et avenae, ut qui in 
veritatem tuam credunt, benedictio- 
nem et medelam suscipiant et tuo 
beneficio perfruantur, ut nunquam 
fraude principis draconis corripia- 
mur, quos tu pretioso sanguine Iesu 
Christi filii tui, domini nostri, rede- 
misti. Qui tecum." 

Proximus qui sequitur exorcis- 
mus in missali Novakii iterum ab- 
est : 

3HMHaBaio Te, TBapn cojih h 3o6h, 
h b' h f mc 6a caBaoTa BCMroymaro, kh 
a3 bchx cncHHe Ijbh ce BHepa^HH jHb 
no Ttjioy, kh jjhcl 6:KHro CTlmaHa bh- 
Te3a b apoyjKtfoy aHfcjiL BHacra paHHjn> 
ecH, Kora mh ;mcb npa3jj,HHKL no^HTa- 
eML, kh 3a CBoe roytfTjiH mjih, ,na He 
norHtfHoyr', npocHM' ^a ero oyTejKa- 
hhom' Bca naKOCTHB^at Hania OTjtBHr- 
HeniH h doyAoyma 6jira no^aniH, w 
B ,f ropoe TBoe npHm'cTHe totobh flijra 
ji,o6pHMH odptmeM' ce . H Ha TBoe pa- 
AOCTHHe 6paKH BecejiH bhhth no,nacH, 
h 6jiHHe TBoe npntTH b CTpaHt jtec- 

HtH Cb BCHMH npBJJHHMH . ItH HCb OT 

BHHHe ceMpTH H36aBH XMb CHa TBoero. 
H TaKoe hcl b jkhbotIj hhiml HHe H3- 
6bh ot bchxl MeTeatL MHpa cero Ha- 
nacTL 3jio6h jijkMoyHCKHe . Mhjiocth jkc 
TBoe HeHspeneHO 6o;klctbo ji;a nocjiaTH 
hml paMHHiH cro aHfcjia Pananjia c h6cl, 



Digitized by 



Google 



5» 



Kora npnfce nocjia k To6hh h k Cap ? - 
pt, KmepH ParoynjioBi, kh (bis) npo- 
raa 6tca AcMOjvfei . tko hhc thm^c 
o6pa30Mb h k hmb nomjiH ra, aa Tafce 
PanaHji' npoiReHeT' jvfeMoyHa ceMpYHaro 
h CTapeTB 3Jie,neinaro h noroytfHTb ot 
BCtXb MtCTb, b' KHXb npetfHBaiOTb t6* 
patfoTaiome . Kh Btpoio tc6h cjioyaceT', 
H^ate kojihhcjio cneTb h 6'p&Tb h hohh- 
BaiOTb, xpaHH e 6 Acme, xpaHH e cneme 
ot BcaKoro meTaHHt jifiBJie jiacTH, kh 
ecH CTpaac' h 6ji,HTejH> h nacTHpb mjicth- 
BH OBaUb TBOHXb, arYne HenopoHHH, 
kh jqnoy cbok) nojioacHJib ecn 3a ob'hc 
CBoe . Kh cb oijeMb h ch. 

„Exorcizo te, materia salis et ave- 
nae, in nomine dei Sabaoth omni- 
potentis, qui pro salute omnium he- 
sterno die in corpore apparuisti, qui 
hodie beatum Stephanum athletam 
in societatem angelorum annume- 
rare dignatus es, cuius nos hodie 
festum celebramus, qui pro perdi- 
toribus suis precatus est ne perirent, 
quaesumus ut meritis eius omnia 
molesta nobis auferas futuraque bo- 
na tribuas, ut ad secundum adven- 
tum tuum bonis operibus parati re- 
periamur et ad tuas laetas nuptias 
gaudentes pervenire concedas bene- 
dictionemque tuam percipere in dex- 
tra parte cum omnibus iustis. Qui 



nos ab aeterna morte liberasti per 
Christum filium tuum, sic et nunc 
in vita nostra libera nos ab omni- 
bus tumultibus huius mundi et ten- 
tationibus malitiae diabolicae. Mi- 
sericordiae autem tuae ineffabilis 
divinitas mittere nobis dignetur an- 
gelum Raphaelem de caelis, quem 
prius ad Tobiam et Sarram, filiam 
Raguelis, miseras, qui daemonem 
Asmodoeum expulerat: sic et nunc 
eodem modo etiam ad nos mitte 
eum, ut idem Raphael daemonem 
mortis depellat et infestantem con- 
terat et perdat in omnibus locis, ubi 
operantes tibi permanent, qui fidem 
tibi serviunt. Ubicunque dormiunt 
aut vigilant et requiescunt, serva 
eos vigilantes, serva eos dormientes 
ab omni impugnatione fraudis dia- 
bolicae, qui es custos et vigil et 
pastor benignus ovium tuarum, agne 
immaculate, qui animam tuam pro 
ovibus tuis dedisti, qui cum patre 
et filio (scil. vivis et regnas)." 

Post versiculum Praeceptis salu- 
taribus et Orationem Domini „Pater 
noster" excipit in utroque codice 
oratio : 

TTpH3pH, MJITe TH BCMrH B^HHH 6e, 

Ha KpxocTb HCKaro ca3AaHir6, Ke tboch 
BJiacTH Mjieme ce ot TBoee TBapn k 



Digitized by 



Google 



— 59 — 



6jihhio CBeineHnt eio (miss. nov. h k 

CBemeHHIo) HpHHOCHMb . jJ,a CH* TBOt 

TBapt cojraai 3hmhhcm' TBOHMb (miss. 
nov. TBoee MomH) 6jma 6jifiTh h Kpt- 
nocTb CBemeHHt npHMeTb . Kh peqe oy- 

HCHHKOM ? CBOHMb . Bh eCTe COJIb 3CMJIH . 

H anjioy nHmoymoy . cojihio cpije Bme 
oyHHHeHO . r re oyMJieHO MjiMb, ^a cnt 

TBapb COJIH h 3o6h b ptCHOTOy Kpi- 
nocrb MJicpAHt TBoero h 3amHmeHHi 
oyqoyeT', aa BcaKe 3Jieji,H .niMoyHCKHe 
oynoyBme OT6ir'HoyTb h OTJioyqeT' ce 
ot hck) . Cnixb (ita nov., noster: Bca- 
n$x) me 6jirn ,na npe6nBaeTb b' Befex' 
HCb noMomnio CToe h Hepa3,nijiHoe 
TpoHue, Ka b' ejtfiHCTBi jkhbct h n;p- 
CTBoyeTb 6b b Bce bkh bkb, aMHb. 

„Respice, quaesumus te domine 
omnipotens deus, ad fragilitatem 
creaturae humanae, quod potestati 
tuae supplices de materia tua ad 
benedictionem et sanctificationem af- 
ferimus, ut ista tua materia salis 
signo potentiae tuae benedicta sit 
virtutemque sanctificationis accipiat. 
Qui discipulis tuis dixisti: Vos estis 
sal terrae, et per apostolum qui 
scribit: Sale cor vestrum sit condi- 
tum. Te humiliter rogamus, ut ista 
materia salis et avenae in veritate 
virtutem misericordiae tuae et tute- 
lae persentiat, ut omnes malitiae dia- 



bolicae sentientes aufugiant et se- 
cedant ab eis, profectus vero bonus 
permaneat in nobis omnibus, auxilio 
sanctae et indivisibilis trinitatis, quae 
in unitate vivit et regnat per omnia 
saecula saeculorum, amen." 

Opu. Oratio. 

(H)36BH HH, MJIMTe, TH 6e Hfflb, OT 

Bctxb' 3ajib npeMHHoyB'iHHXb h Ha- 
CToemnx' h rpefloymHx' p6b TBOHXb, ot 
opoyacni HeB^pHaro, ot rjia^a, ot Me- 
na, ot no:Kapa, ot HeMomn 3ajrae, ot 

CeMp'TH HarJIHe H OT BCHx' CKBpHb H 

HeqncTOTb, xojtaTancTBOMb 6aarae Bcar- 
W 6pue MpHe, H 6araro MaxaHjia 
apxHhjia H cro HBHa XHTJia H 6araora 
nTpa KH3a aiuib, H CTro CTHHHa np- 
Bora MHKa TBoero H 6amro BeHe- 
jtHKTa ^bCTHora on r ra, h npoc'6n pa- 
W CTHXb OTHb naTpntpaxb, nppKb, 
amib, ehjiHCTb, Mqmtb, HcnBAHKb, cth- 

Tejlb H Jifih H MJIBH pajI,H BCHXb CTHx' 
TBOHXb. 

„Libera nos, quaesumus te do- 

mine deus noster, ab omnibus malis, 

^Sh^r practeritis, praesentibus et 

futuris, servos tuos, ab ar- 

mis infidelibus, a fame, a 

gladio, ab incendio, a mala 

infirmitate, a morte re- 

pentina et ab omnibus 

8* 




Digitized by 



Google 



6o 



maculis et immunditiis, intercessione 
beatae semper virginis Mariae, et 
beati Michaelis archangeli, et sancti 
Ioannis baptistae et beati Petri prin- 
cipis apostolorum, et sancti Ste- 
phani protomartyris tui, et beati 
Benedicti venerabilis abbatis et pre- 
cibus sanctorum patrum patriar- 
charum, prophetarum, apostolorum, 
evangelistarum, martyrum, confes- 
sorum, sacerdotum et virginum at- 
que precibus omnium sanctorum 
tuorum." 



Opn. Oratio. 

Mh f pb H f ()JlHHe H t MJICTb 

oua h CHa h cro .nxa chh^h h npe^HBan 
Ha cen TBapn CBemeHHt h na BKoy- 
niaiOHtHx' ot Heio . Amhb. 

„Pax et benedictio et gratia pa- 
tris et filii et sancti spiritus descen- 
dat et permaneat super hac materia 
sanctificationis et super gustantibus 
de ea. Amen." 

IIOKpOIIH CBCmeHHC BOJIOY. 

Aspergas sanctificationem aqua. 



CAPUT XI. 



Benedictio vini. 



Ritum benedictionis salis et ave- 
nae, quae in festo Stephani proto- 
martyris fieri solebat, tam in nostro 
codice quam in missali Novakii at- 
que editione principe, ab anno 1483, 
benedictio vini excipit, quae testi- 
bus eisdem libris in festo sancti 
Ioannis evangelistae observaba- 
tur. Qui ritus in libris missalibus 
aut sacerdotalibus priorum saeculo- 
rum non adeo frequenter obviam 
fit, ut accuratione descriptione super- 
sedere liceat. Nunc iam plane abest. 
Quare aequum esse censeo, ut hic 



quoque ritus ad exemplar nostri codi- 
cis explicetur adhibitis ipsis textibus. 

Ila flHI, CFO IlBHa IIO TpU,H 3HMHaTH 

bhho . IIoMJiMce . opu. (miss. nov. IlBHa 
aiuia h eli.icTa 110 mhch o.ibth bhho). 

„In festo sancti Ioannis post 
tertiam exorcisatio vini. Oremus. 
Oratio." 

]>e kh ejtHHOHe^aro CHa TBoero hcl 
pajpi Ha pacneTHe KpHawi MoyKOK) B3He- 

CTH paHHJIfc eCH H KOH^eML JIOH^HHOy 

npo6ocTH pe6pa ero h h3hth KpBH H3* 
pe6apb ero, BHHoy h boji,h, T6e rn npn- 
jieamo mjihml, ,na npH3pHmH Ha chio 



Digitized by 



Google 



— 6i 



TBapK BHHHOyK) H03pCHHeML HeBHJJH- 

Maro h BHCOKaro datacTBHt TBoero . h 
f 6jibhhih e mjcthk) TBoero h no^aniH 
(miss. nov. nojtacn) hml tbohml pa- 
<5oml BKoymaiomHML ot TBoero 6jmaro 
o^HJint (miss. nov. djiroo^HJiHt) TBoee 
mjicth (h) HanjiHHTH ce, ^a OTBpiMiie 
Be r rxocTB ocKBpHeHHt TBot HOBat x iejia 
HanHcaTH ce MorjiH 6hxoml . Tml . Bl 

BCe BKH . Tb CBM . II 3AXML . Bl BHHI- 
HHXL . XBJIH BCH. 

„Deus qui unigenitum filium tu- 
um pro nobis ad lignum crucis 
passione extolli voluisti et lancea 
Longini latus eius transfodi atque 
e latere eius sanguinem et aquam 
effluere, te domine supplices depre- 
camur, ut aspicias hanc materiam 
vini aspectu invisibilis et excelsae 
divinitatis tuae atque benedicas eam 
gratia tua nobisque famulis tuis de 
tua benedicta ubertate degustanti- 
bus gratia tua impleri concedas, ut 
putredine inquinationis repulsa novi 
filii tui scribi possimus. Per dom. 
in omnia saec. saec. Dom. vobisc. 
Et cum spir. Sursum. Gratias ag." 

Sequitur praefatio, quae in miss. 
nov. npo^UHt inscribitur : 

B HCTHHOy JI.OCTOHHO h npBjifHO e 
npaBO h cncHTejiHO hml (miss. nov. 
add. T6t) BCMroymaro 6a h TBop^a 



BCaqaCKHX* 6jlVb BCHML CpUML H CHJiaMH 
CJIBTH . I\H HCL CHOM* CBOHML TML HHIML 
OT BeTXOe CKBpHH OMHCTH, KOra BL H3'- 

6aBjeHHe HHie nocjiaTH cbhhic pa<in (h) 
njiTL npntTH ot npnHHCTHe j^bh Mpne. 
IT b otfpaat vcufb 3a hcl Ha KpnacH 

OyMpHTH paHH H H36aBHMHe HOCfeTH KH 

6Hxoy b TaMHHijH aji,a h cnce e cbocio 
^pBJieHOio KpBHio . II kh Ha KpnacH npo- 
neTL MaTepL jipoy b cxpaHeHHe jjBijoy 
HBHoy npenopoyMH, Kora mh ahcl npa3ji- 

HHKL TTCML, H T6e TH BHHOy HpH- 

jieacHO mjihth, aa OBauL tbohxl, nacTH- 
poy mjicthbh, He ocTaBHniH . ,3,a (miss. 
nov. Ha) npoc6oio 6aairo HBHa h bchxl 

CTHx' TBOHXL CH njIO^L JI03HH f 6.1- 
BHTH paHHIHH H flaniH HML OT HerO 

BKoyniaiomHML TBoero 6jiHHi o6Hjrae . 

Kh HJIO.HL JI03HH TBOHML CJIBOML (misS. 
nOV. CJIBOCJIBHeML) B KpBL TBOK) Bl>pO- 
BaTH HML 3aHB^H . Kfl CBOHML OyHHKOML 

Ha Bfriepi b naMeTL MoyKH CBoee na- 
nioy ot njiojta jio3h noji,aBL pene . Oe 
e *iama KpBH Moee . Kh npnfce (miss. 
nov. npte.ne) npBjmoMoy Hoio jio3oy 

otfpiTfflOy BCa^HTH HOBCJlt, KH JI03HH 

njioflL Ha noTpt6oy hkml CTBopn nn- 
THe, h HejtoyHCHHML ot Hero 6aJl'CTB0 
(miss. nov. jiHKapne) nojjaenra . TaKO 
HHe MJiTe rn ^a 6jirBHTH h cthth pa- 
tohih ch ^hcth njiOAL jio3hh, *ia (miss. 
nov. esKe) mh k 6jihhio HMeHe TBoero 



Digitized by 



Google 



— 62 — 



BtpH^fe npHGMjreMh . ,H,a bch BKoyniaio- 
mHML (miss. nov. B^Koymaiome) ot cero 
tfjraora BHHa hh ejiHa CKBpHa rpnxoB'- 
Hat otfHMeTb (miss. nov. add. e) h 
Kajtt npnjiHeT ce k BHHoy ot cero CBe- 
meHHt, JJa He MopeT' hhkotoph cajn> 
coTOHHHb npejiacTHTH npHAHera (miss. 
nov. npt^Haro) rop'Karo BKoymeHHt 

HH Ca6jia3HHTH OyMa HXb HCHaBHCTHIO 

Ke th CBoeio (miss. nov. ctoio) kpbhio 
CHa TBoero HCKoynHJib ecn . Kh c to- 
6010 aeHBeTb h n,pcTB. 

„Vere dignum et iustum est, ae- 
quum et salutare nos omnipotentem 
deum et creatorem omnium bono- 
rum toto corde et viribus glorificare, 
qui nos per filium suum dominum 
nostrum ab inveterato inquinamento 
purgavit, quem ad redemptionem 
nostram desuper mittere dignatus 
est et incarnari a castissima virgine 
Maria. Qui in figura humana pro 
nobis in cruce mori voluit et redi- 
mendos visitavit qui in tenebris in- 
ferni fuerunt, quos rubro (purpureo) 
sanguine suo salvavit. Qui cruci af- 
fixus matrem virginem Ioanni virgi- 
neo tutandam commendavit, cuius 
nos hodie festum recolimus : te 
domine semper supplices rogamus, 
oves tuas, pastor benigne, noli dese- 
rere, sed intercessione beati Ioannis 




omniumque sanctorum tuo- 
rum hunc fructum vitis bene- 
dicere dignare et nobis gu- 
stantibus de eo tuae 
benedictionis abundan- 
tiam dona. Qui fruc- 
g ! ' tum vitis verbo tuo in 

sanguinem tuum (mutatum) credere 
nos iussisti ; qui discipulis tuis ad 
caenam in memoriam passionis tuae 
calicem fructus vitis praebens di- 
xisti: hic est calix sanguinis mei; qui 
prius iustum Noe vitem inventam 
plantare iussisti, qui fructum vitis in 
usum hominum potandum fecisti et 
infirmis in medicinam convertisti. Ita 
nunc quaesumus te domine, bene- 
dicere et sanctificare digneris hunc 
purum fructum vitis, quem nos ad 
benedicendum nomen tuum fideliter 
sumimus, ut omnes gustantes de hoc 
benedicto vino neque ulla macula 
peccati corripiat neque ubi de hac 
sanctificatione vino adfunditur, an- 
gelus satanae possit pellicere in prio- 
rem amaram degustationem neque 
scandalizare mentem eorum invidia, 
quos tu sacro sanguine filii tui rede- 
misti. Qui tecum vivit et regnat." 
IIomojihmi> ce 

BcMrn btoh 6e h ncxe rn, mjimtc, 
npnapH MjicTBb Ha .n^jia poyKoy tbocio 



Digitized by 



Google 



- 6 3 



H CH nJIOJJb JI03HH 6JIBH f TH paHH 
BCJIHHbCTBOMb KptnOCTH TBOCC, BCe 2Ke 

B^fepHHe pa6n TBoe npocTH kh ot (to)- 
ro BKoycerb h TBoeio mjicthio BHHoy 

H BS>3Jifk XpaHHTH e paHH . YlAh. % 

„Oremus. Omnipotens sempiterne 
deus et Iesu Christe domine, quae- 
sumus te, propitius respice ad opera 
manuum tuarum et hunc fructum 
vitis benedicere dignare per maie- 
statem virtutis tuae, omnesque fide- 
les servos tuos illumina, qui de eo 
gustabunt, tuaque gratia semper et 
ubique tueri eos dignare. Per do- 
minum. " 

TIoMJMce • 3anBA hh cnc . JJku . (he 

Hni . IIpHJIMH OJIHC BOJJO K BHHOV . I>Oy- 

,HH cne CMimeHHe BHHa h bojih BKoyn' 
ate h I cBenteHH* o xi Hcfe rt hhim'. 

Pb C BMH. 

„Oremus. Praeceptis salutaribus. 
Ad fin. Pater noster. Affunde bene- 
dictam aquam et vinum. Fiat haec 
commixtio vini et aquae, simul et 
sanctificationis per Iesum Christum 
dominum nostrum. Dominus vo- 
bisc" 

IImjimcc . I>e kh HCKro coym . hihh 

^HMHaBaio Te TBapn BHHHat b' 

h f Me 6a oija BceMoroymaro h f b' 

HMe cnca xa CHa ero hc Koro pedapb 

c boaok) H3H,ne h f b' HMe ^txa cro 



napaoHTa, kh 3anoBji l Hio BcanacKHXb 

6jirb TBOpua B CpUHXb B^pHHXb H b' 

t3Huixb npeMoy I npHX > ecn, ^a ohhcth- 

HIH CH HJIOflb JI03HH OT BCHXb CKBpHb 

h npnqemeHHeMb cero CBemeHHt tboh 
b^phh bch 6jihhc TaKO #a npHMoyrb. 
KaKO w Bce kphb'ji;h BpajKHe T6i 60- 
poymoy ce 3a hh npejiOMeT' ce . Ilocnt- 
niacTBO djirocTH TBoee, jiio6bb njiojj.0- 
BHTa, tojih 3jipaB'e cncHTejiHO ot Hero 
W npHMeMb h ,na hc 4bhmo hhhtojkc 
HeHaBHCTHio, jja na*ie jho6'bhio Meio co- 
6ok> Bcarj^a npetfHBaiome . Pmb h. 

Oremus. Deus qui omnis crea- 
turae. 

„Exorcizo te creatura vini in no- 
mine dei patris omnipotentis et in 
nomine salvatoris Christi filii eius, 
e cuius latere cum aqua exivisti, et 
in nomine spiritus sancti paracleti, 
qui iussu omnium bonorum creato- 
ris in cordibus fidelium et in oribus 
sapientium es, purifica hunc fruc- 
tum vitis ab omnibus maculis atque 
participatione huius sanctificationis 
omnes fideles tui benedictionem ita 
accipiant, ut omnes iniquitates dia- 
bolicae, te pugnante pro nobis, per- 
fringantur. Profectum bonitatis tuae, 
amorem frugiferum atque valetudi- 
nem salutarem ab eo ut percipia- 
mus, ut appareamus non in invidia 



Digitized by 



Google 



6 4 



sed in mutua caritate semper com- 
morantes. Per chr." 

BjffiH, npocHM', CTa TpoHije, BCMrn 

BHHH 6e, HHTHe CHC BHHa H BOflH, H 

p6n TBoe ot hhxl npneMJiiomee npocTH 

H XpaHH b' BCe BKH BKb . AMHb. 

„Benedic, quaesumus, sancta tri- 
nitas, omnipotens aeterne deus, po- 
tum istum vini et aquae, famulos- 
que tuos de eis consumentes illu- 
mina et conserva in omnia saecula 
saeculorum. Amen. " 

IIo MHCH B K&ieavH ^aH BKOyCHTH 

jiio^Mb a ocraHaKb bjihIil b 6sMBe hjih 

CXpaHH HHCTO. 



„Post missam vinum in calice gu- 
standum da populo, et quod reli- 
quum erit infunde in vas aut con- 
serva purum." 

Hucusque de benedictione vini 
codex Hervoiae, cuius orationes in 
Sacerdotali Veneto ab anno 1560 
frustra quaesivi. Neque in disser- 
tatione Thomasii de poculo Ioannis, 
quam anno 1675 scripserat neque 
in commentatione quam Zingerle 
lingua germanica de benedictione 
Ioannis (Johannissegen) anno 1862 
edidit, quidquam simile ut reperirem 
contigit. 



CAPUT XII. 
De lingua codicis Hervoiae. 



In omnibus glagoliticae scriptu- 
rae monumentis, quae ad usum ec- . 
clesiasticum pertinebant, continuo 
lingua palaeoslovenica eaque indoli 
linguae serbocroaticae conformis vi- 
guit, siquidem liber in finibus pro- 
vinciarum, quae a Serbis et Croatis 
incoluntur, scriptus erat. Quibus so- 
norum aut formarum proprietatibus 
cuiusmodi lingua a sincera palaeo- 
slovenica differat, nihil est cur ex- 
plicem. Sed codicis nostri id prae- 



cipuum est, ut plus solito a lingua 
ecclesiastica discedat atque linguae 
vulgari accommodetur, quod non 
tantum in praeferendis declinationum 
atque coniugationum formis vulgari- 
bus, sed etiam in delectu verborum 
manifestum fit. Imprimis, animad- 
verte, quaeso, pronomen relativum 
nunquam fere palaeoslovenico vo- 
cabulo Hwe, sed semper croatico 
kh exprimi, qua abusione scriba 
missalis Novakii cautior abstinuit. 



Digitized by 



Google 



65 



Frequentissimus pronominis kh usus, 
ubi Hwe exspectabatur, libro nostro 
speciem linguae vulgaris conciliat, 
quae magis etiam insignibus voca- 
bulis, veluti *ia pro HkTO, Kajvfe pro 
u\eKe y roBopHTH pro r<taroAaTH, aut 
formis declinationum pronominis et 
adiectivi, uti Kora pro terowE, 6jaro- 
cjiOBeHora pro BAarocAOBcnaro, aut dif- 
ferentiis sonorum, veluti aiopeTb pro 

MOTCiTk, HCaiOmHMb prO )K€^O^l|JHMk, 

3anpHmaio pro 3anpi;ipaio, pHKe pa3- 
AHJiH pro p^bKki p&axkAH, denique 
ipsa orthographia, veluti cjiaTKO flpn- 
bo, cjaTKa 6pHMeHa pro CAa^kKo Ap*- 
bo, CAa^kKa Bp^M^na sustentatur. Et 
quidem plurimis exemplis demon- 
strari potest, Butkonem scribam co- 
dicis nostri ea dialecto vulgari, quae 
vocabulo na (ca) atque pronuncia- 
tione diphthongi * ut i insignitur, 
usum esse, quam dialectum etiam 
nunc pars Dalmatiae septemtrionalis 
loquitur, initio vero saeculi decimi 



quinti apud omnes paene Dalma- 
tas eandem in usu quotidiano fuisse 
probabile est. Neque a vero alienum 
est contendere, eodem saeculo etiam 
aliquam partem Bosniae, imprimis 
quae ad occidentem vergit, eadem 
dialecto, quae hodie CakavStina ap- 
pellatur, gavisam esse. Hervoiam ip- 
sum, ut commentatio mea eo unde 
digressa est redeat, hanc dialectum 
in usu quotidiano adhibuisse multis 
causis probatur. Cui ut lectio libri, 
divina officia continentis, gratior fie- 
ret, scriba Butko sermonem palaeo- 
slovenicum magis etiam in partem 
vulgarem, quam in libris ecclesiasti- 
cis caeteroquin licitum erat, mu- 
tare non dubitavit. Ita non solum 
speciosa codicis forma, sed etiam 
inusitatum argumentum singularis- 
que lingua certo cum fine libri 
apte cohaerent, omniaque ad illu- 
strem eius auctorem Hervoiam refe- 
runtur. 



Digitized by 



Google 



DE 



MISSALI GLAGOLITICO HERVOIAE 



COMMENTATIO HISTORICA. 



De Hervoiae ducis vita. 




Missale hoc domino 
Hervoiae duci illustrissi- 
mae civitatis Spalatensis 
dedicatum fuit. Quam de- 
dicationem praeter textum co- 
dicis attestantur primum adum- 
bratio clarissimi ducis equestris, 
deinde eius arma depicta, quae 
missali addita operis pretium 
haud minime augent. 
Neque solum argu- 
mentum codicis, sed 
etiam persona eius, 
cui librarius artifex- 
que huius operis studiorum fructus 
obtulerant, artissime cum historia 
regni Bosniae cohaeret. 



Fig. 17. 



Attamen supervacaneum nobis vi- 
detur hac occasione oblata domini, 
vel ut praecise loquamur, reguli Her- 
voiae vitam enarrare. Paucis igi- 
tur Hervoiae personam illustrabi- 
mus, in qua magnitudinem quan- 
dam esse negari nequit. De eius 
vita autem tractabant Simeon Lju- 
bid in ephemer. Acad. Zagrabien- 
sis, t. XXVI. pag. 74-92 sub titulo: 
Povjestnicka iztra&vanja o Hrvoji 
velikom bosanskom vojvodi i spljet- 
skom hercegu — Disquisitiones hi- 
storicae super Hervoia magno voi- 
voda Bosnensi et duce Spalatensi ; 
de eius origine disseruerunt Hilarius 
Ruvarac : poay XpBOja BejieKora 



Digitized by 



Google 






i 




Digitized by 



Google 






— 68 — 



BOJBOjje — de origine magni voivo- 
dae Bosnensis Hervoiae in ephemeri- 
dum TjiacHHK appellatarum Academiae 
Belgradiensis, t. XLIX. pag. 45-52, 
aliique inter quos praecipue Fran- 
ciscus Racki (in „Rad", t. II. III. IV, 
pag. 27-103, vil.) et Aloysius Klaid 
in „Poviest Bosne" — Historia Bos- 
niae — vicissitudines ducis exposu- 
erunt. Scripserunt quidem de hac re 
multi et alii historiographi vetustio- 
res, quorum hoc loco mentionem fa- 
cere non libet, ut Georgii Pray, Ste- 
phani Katona, Lucii, Christiani Engel, 
Mauri Orbini, Luccari. Eodemque 
modo hic praetereo libros sive codi- 
ces diplomaticos Georgii Fej£r, Pu- 
cid, Kukuljevid, Ljubid, Gelcich, qui 
ut nostra vitae Hervoiae notitia con- 
deretur, pro sua parte adiuverant. 

Bosniae regnum regnante Tuert- 
cone, qui 1 353— 1376 bani, 1377— 
1391 regio munere fungebatur, pluri- 
mum olim valuit et nobilissimum flo- 
rentissimumque habitum est, donec 
enormi rerum negligentia, factionum 
discidiis, diversarum partium studiis 
in summum venit discrimen liber- 
tatis et salutis perdendae. Est qui- 
dem hoc bellum factionum contra 
factiones non tantum historiae Bos- 



niacae proprium, sed totius medii 
aevi. Deest enim centrale regimen 
et imperium, potentiores agunt con- 
tra reges secundum nomen dignitatis 
tantum electos, regnat re vera vis 
naturalis. Sicut in Italia tyranni, duc- 
tores, varii principes regni membra 
in corpora separata diviserunt, ita 
Bosniae regnum sub Tuertcone variis 
fortunae vicissitudinibus amplificatum 
atque unitum paulatim direptum est. 
Bosniae singulare imperium pau- 
lo infirmius erat, quam ut potentes 
familias, oligarchos superbos posset 
devorare. Itaque fieri non potuit, ut 
ulla fides dynastiae, ulla fides propo- 
sitae sententiae corroboraretur. De- 
erat caput ullum regionis, quo uni- 
versa incolarum multitudo inclinaret; 
suam potentissimus quisque sedem 
caput terrae iudicavit. Mores singu- 
lorum non communi omnium ra- 
tione et voluntate et iudicio re- 
guntur et quae sibi nobilissimus 
quisque proposuit, ut haec conse- 
quatur summis viribus enititur. Tota 
igitur rei publicae ratio omnisque 
finis singulis propositus in eo posita 
erant, ut suam potentiam quam la- 
tissime extenderent. Hanc vero ratio- 
nem cum splendidis iisdemque asperis 
moribus coniunctam dissolute luxu- 



Digitized by 



Google 



69 - 



riantem videmus in proxima paen- 
insula Italiae. 

Qua cum epocha consociata est 
in Italia magnificentissima aetas arti- 
um litterarumque, earumque pro- 
gressus Italiam officinam 
quandam historiae reddunt, 
ad quam ceterae nationes 
talem rationem habent, qualem 
discipulae ad magistram. Hic 
igitur Italiae cultus, haecque po- 
litia litus etiam Hadriae 
ad orientem spectans, 
regiones mediterraneas, 
campos Histricos luce humanitatis 
collustravit ; qui melius moratus ur- 
banusque haberi voluit, Italiam cen- 
tralem totius doctrinae auctricem se- 
cutus est. Neque efficientia litterarum 
artiumque regenerationis indolem 
singularum nationum propriam per- 
mutavit. Italus enim mansit sollers 
Romanus, Bosnensis pauper fortis- 
que montanus, ut iam maiores fu- 
erant. Id genus Bosnenses proceres 
tam rudes erant, quam montes sunt, 
in quibus habitabant, nullum sibi 
praepositum pati volebant, vi et po- 
testati tamdiu tantum obsequeban- 
tur, quamdiu earum acerbitatem sen- 
tiebant; qua superata denuo erant 
homines liberi solutique. 



Bosniaci optimates catholicae re- 
ligioni non erant addicti, sed omnes 
fere vel certe potentiores hac aetate 
erant Patareni (Bogomili, boni Chri- 
stiani) quos se ipsi appellabant. Sunt 
enim sectatores religionis, quae na- 
turae totius Slavorum gentis propriae 
apte conveniebat. Haud pauca om- 
nino erant momenta, quae cum ad 
singulas Haemi paeninsulae terras 
dissecandas, tum ad Bosniam dissol- 
vendam multum valebant; inter quae 
referendae sunt cultus et humanitatis 
quae tunc erat ratio atque inclinatio 
propria, religio fidei catholicae omnia 
unienti repugnans, Hungariae, regni 
Histrici, attractio, Turcarum vires ad 
magna surgentes ; in quibus omni- 
bus inerat vis secernendi. 

Atque hac aetate vixit Hervoia, 
unus ex paucis Bosniae oligarchis, qui 
ad extremam usque vitam opes com- 
paratas obtinebant. Is quidem multa 
peccata committebat, superos flectere 
nequibat et Acheronta movebat, Tur- 
cos in angustias adducebat, erat om- 
nino licet non melior, tamen certe non 
peior plerisque suorum aequalium. 
Vides eius robustam, atrocem, super- 
bam, avaram faciem, quasi prae ocu- 
lis versantem; profecto erat ut aqui- 
la, avis rapax quidem, sed potens. 



Digitized by 



Google 



7o — 



Hervoia erat filius Vukacii Hrva- 
tinid, qui temporibus Bosnensis bani 
Tuertconis, qui idem postea rex fac- 
tus est, magna auctoritate nobilis 
voivodae plurimum in civitate vale- 
bat. Atque certum est auctorem 
huius familiae Hrvatin propinquum 
fuisse Croaticorum banorum et Bos- 
niae Dominorum Pauli et Mladen 
ex generatione Subid originem du- 
centium, qui saeculo decimo tertio 
exeunte Bosniam occidentalem im- 
perio tenebant. (In originali — da- 
tum Scardonae die octavo mensis 
februarii anno i3o5 — nunc in col- 
lectione nostra conservato, Paulus 
Banus Croatorum et totius Bosne 
dominus una cum filiis Mladino ba- 
no Bosniensi, Georgio, Paulo et Gre- 
gorio, comitem „comitatus inferio- 
rum partium Bosne" Hrvatinum cog- 
natum esse appellant.) Qui Hrvatin 
in partibus quae dicuntur inferiori- 
bus Bosniae praepollentem familiam 
condidit, ex qua Hervoia est oriun- 
dus. 

Annis inde a i386 usque ad 1416 
Hervoia in omni actione atque ad- 
ministratione rei publicae floruit. 
Nam sub rege Tuertcone potente in- 
stitutum post eius mortem ministe- 
rio maioris domus imbecillorum Bos- 



niae regum fungentem videmus, qui 
magis suo, quam dominorum no- 
mine plurimum agebat et aliquam- 
diu omnes regulos Bosnenses su- 
perabat. Cuius potestas ex illa peri- 
culosa rerum conversione enata est, 
quae in .Cfoatia, Bosnia aliisque ad 
meridiem spectantibus terris mortuo 
Ludovico I. anno i382 exstitit et 
usque ad annum 1408 permansit. 

Ut diploma Ladislai regis Nea- 
politani de dato decimi septimi Iu- 
lii anni 1391 — registri Angiovini 
num. 362, Arch. Neapol. — testa- 
tur, Chervoe cum fratre Vuk iam 
Caroli Durazzi assectator fuit eique 
gravissima officia praestitit Cum 
anno 1392 Ioannes Horvdthy gene- 
ralis vicarius Ladislai nondum ma- 
turi imperio filii interfecti Caroli fac- 
tus bellum nomine virilis sexus stir- 
pis Angiovinae contra iure publico 
lesfitimos ex feminino sexu descen- 
dentes gereret, voivodam Bosnen- 
sem Hervoiam, banum Dalmatiae et 
Croatiae, pro eius partibus stantem 
reperimus. 

Qua epocha legum vinculis ex- 
soluta una factio alteram seditiosam 
et rebellantem putabat, omniaque 
erant permissa. Cui rei testimonio 
est charta, in qua a Ladislao (cf. 



Digitized by 



Google 



— 7i — 



Arch. Neapol. d. d. 15. Octobr. 1392, 
Reg. num. 363, fol. 158) I. Horvdthy 
et Hervoiae duci haec conceduntur: 
„quod possitis et valeatis tam uni- 
versitates, et homines terrarum et lo- 
corum dicti regni nostri Hungariae 
et aliorum .... regnorum sibi an- 
nexorum quam alios quoscunque 
regnorum eorumdem magnates, pro- 
ceres, comites, barones, personas et 
homines rebelles nostros ac inobe- 
dientes et maleficos quovis alios 
cuiuscumque gradus, status condi- 
cionis existant ad sinum gratiae no- 
strae recipere eisque et ipsorum cui- 
libet omnes et singulos excessus, 
crimina, discursiones, depraedationes, 
incendia, currerias, cedes, homicidia, 
disrobaciones et furta publica et pri- 
vata et alia quaecumque delicta quo- 
cumque nomine censeantur; per ip- 
sos et eorum quemlibet aut alium 
vel alios ipsorum . . . . usque in 
diem reddicionis ipsorum ad hobe- 
dientiam et fidelitatem nostram ubi- 
cumque, quomodocumque et qualiter- 
cumque commissas atque commissa 

remittere." 

Duces autem partium Sigismundi, 
qui Mariae reginae maritus, legiti- 
mus erat rex, in meridiana regni 
parte erant Nicolaus, filius Nicolai 



^^^ de Gara anno 1389 occisi et 

«9 Ioannes de Mar6th. Quarum 

I ■■^ uterque vir ferreus in- 

JPES^ revocabili constantia erat, 

Fig.20. et s j q UaeraSt quaenam 

omnino vera fuerit causa horum 
certaminum dynasticorum, certe im- 
placabilis singularum gentium cu- 
piditas inter se ulciscendi respi- 
cienda est. Anno vero 1393 ge- 
neralis vicarii Horvdthy partes in 
bello inferiores discesserant et Io- 
anne duce crudeliter morte punito 
Hervoia inferioris Bosniae partium 
voivoda a. d. x. kal. Sept. eiusdem 
anni in castello suo „Zucham" im- 
perio regis Sigismundi Mariaeque 
se subicere coactus est. (Cf. Fej^r: 
Cod. Dipl. x, 2. 158.) 

Potentia vero Hervoiae ipsius, 
quem iam die i3. Iulii 1393 res 
publica Venetiana cum fratre Vene- 
tum et Civem fecerat, (cf. Arch. 
AuHcum Vienn. Copia dei Comme- 
moriali vill, 305) Horvdthyi calami- 
tate fracta non est. Neque eius de- 
ditio vera sinceraque fuit, nam per- 
severavit Ladislai rebus favere, qui 
die 4. Iulii 1394 ratificat, acceptat 
ac confirmat vicarii sui donationes. 
(Cf. Reg. Ang. num. 363, fol. 187.) 
Sed praesens auctoritas iuvenilis can- 



Digitized by 



Google 



72 — 



didati regii nominis ficta tantum et 
commenticia fuit; his enim demen- 
tibus temporibus reges ab urbibus 
iam non agnoscebantur (cf. Lucii : 
De regno Dalmatiae 1. V. cap. in) 
et singuli oligarchi regias causas 
praetexendo suas res persequeban- 
tur. Neque aliter fecit Hervoia. Ex 
positione sua Bosniae occidentalis 
vix expugnabili auctoritatem Sigis- 
mundi convulsit et, ut ex regis in- 
cusatione intelligi potest, iam anno 

1 398 cum Tur- 
cis societatis foe- 
dus sanxit. (Cf. Fe- 
jer x, 2, 563.) 

His autem annis 
Sigismundus cru- 
delissimo modo re- 
Fig.21. gnavit. Nam ut in 

Hadriae terris ita in Bosnia eius 
magistratus ipsi cives paene ad re- 
bellandum adduxerunt. Quae cum 
ita essent, Ladislai res celerrime 
corroborari coepta est et cum anno 
1402 praefectus classis Aloysius 
Aldemarisco legatus Neapoli mis- 
sus in Dalmatiam veniret, omnes 
obviam properarunt. Supremus voi- 
voda Bosniae Hervoia legato in om- 
nibus adstitit et sicuti vicarius gene- 
ralis regis Ladislai et regis Bosniae 




(„Nos Chervoe supremus Voyvoda 
Regni Bosnae ac vicarius generalis 
principum serenissimorum regum re- 
gis Vladislai et regis Ostoya") se- 
ditionis reique fuit causa movens. 
Cum Priore Auranae Bubek devicit 
Paulum Bessenyei de Ezdege, ba- 
num Dalmatiae et Croatiae, et sic 
se validiorem esse ostendebat. 

Anno tandem 1403 Ladislaus 
ipse in Dalmatiam venit. Cuius bre- 
vis gloria cum toto eventu rerum 
prospero, qui ei initio contigit, cum 
Hervoiae ducis nomine artissime 
cohaeret, cui omnia debet. Cui rei 
documento sunt litterae Matthei 
de Sancto Miniato secretarii regii 
consilii civitatis Florentiae ad dic- 
tam civitatem. Ille enim scripsit die 
11. Iulii 1403 : „applicuerunt huc, 
die IX. huius mensis, XII magna 
navigia serenissimi principis domini 
regis Ladislai cum equis, militibus, 
stipendiariis, grano, ordeo et aliis 
ad huius ministerium pertinentibus, 
quem quidem apparatum opere pre- 
tium vidisse fuit. Heri huc appli- 
cuit Voyvoda regni Bossine, cui 
nomen Chervoya, princeps magnus 
et potentissimus omnium regni il- 
lius, qui quidem fuit causa potentis- 
sima, ut regnum Dalmatie et omnes 



Digitized by 



Google 



73 — 



partem Sclavonie ad dominum La- 
dislaum diverterent. Hic regem ex- 
pectat cum comitiva maxima. Homo 
ipse patarenus est, sed datur ordo, 

ut dominus Cardinalis cris- 

mate eum confirmet et reducat ad 
lumen vere salutis et sic ipse eam 
assentiri videtur (ea) sub spe, ut 
dominus rex ipsum constituat mar- 
chionem in partibus Bossine, prout 
mihi asserit dominus Archiepiscopus 
Spalatensis amicus suus et vicinus 
et mihi pater et Dominus." (Cf. Mo- 
num. Vat, t. IV. pag. 611-612. — 
Archivio storico Firenze iv. et Racki 
in Rad IV, pag. 58—62.) Iam supra 
monitum est Hervoiam patarenum 
fuisse, dico asseclam Bogomilicae 
fidei, quam tunc maior pars nobili- 
tatis Bosnensis necnon plerique pa- 
triciorum urbium Dalmaticarum con- 
fitebantur. Hervoiae autem confessio 
huius fidei Hvalji Bogomilo etiam 
„Testamento" ei dedicato tempori- 
bus Djed (Superintendens Bogomi- 
lorum) Radomiri anno 1404 (Testa- 
mentum hoc in bibliotheca reperitur 
universitatis Bononiensis — Fr. Ra£ki 
in Starine I. pag. 92 — 109 in addita- 
mentis ad historiam Patarenorum) 
comprobatur. Sed contraria inter 
has duas religiones, quae in publico 



infensissima videbantur esse, privato 

hominum convictu mitigari potuisse 

ex epistola supra citata cogno- 

scere licet; nam legimus Hervoiae 

duci cum Ioanne de Aragonia, archi- 

episcopo Spalatensi, amicitiam inter- 

cessisse. Quae res eo facilius fieri 

potuit, quod Bogomilorum dogma, 

quamquam perfectis suis durissimam 

vitae rationem iniunxit, tamen in viros 

potentes, qui eius doctrinam seque- 

bantur, haud parva erat 

quasi indulgentia. Sed 

alia sunt, quae de huius 

viri moribus ex epistola 

illa Matthei de Sancto 

Miniato enucleare pos- 

sumus. Eius fervor fi- 

dei anno certo 1 403 sin- 

Fig.22. cerus firmusque fuisse 

nullo pacto putandus est, praeser- 

tim cum pretio marchionatus Bos- 

niae ad catholicam religionem trans- 

ire cogitaret. Quid vero ille secre- 

tarius sub voce marchionatus intelligi 

voluit? Vicariatus nequaquam esse 

potuit, nam vicarius Neapolitani regis 

publica auctoritate constitutus Her- 

voia iam multo ante fuit; scribit qui- 

dem idibus Maiis anni 1402 sub 

arce Tynniniensi sibi nonnullas do- 

nationes pro civitate Sibenicensi 

10 




Digitized by 



Google 




74 — 



factas confir- 
mans: „Her- 
voye, regno- 
runi Rascie 
et Bosne ac 
in partibus Dalmatie et Croacie .... 
vicarius generalis." (Originale in bi- 
bliotheca musei nationalis Hungarici, 
receptum in collectionem Nicolai Jan- 
kovich.) Nos vero sub marchionatu 
nihil aliud intelligimus nisi Bosniae 
partes Hervoiae duci iure publico 
velut beneficium attributae; id quod 
princeps ille potens reapse adsecutus 
est. Atque multo plus impetrasset, 
nisi Ladislaus tam timidus fuisset. 
(Scribit Mattheus de Sancto Miniato 
die 3o. Iulii 1403: „rex iste mihi sa- 
tis pavidus videtur." Mon. Vat. t. IV. 
pag. 615.) Diadema quidem matercu- 
lae illae deliciae die 5. Augusti eius- 
dem anni Jaderae acceperunt, sed ma- 
iorem animi fortitudinem nunquam 
praestiterunt. 

Die i3. Octobris Ladislaus Spa- 
lato in urbe versatus est, die vero 
20. Tragurii subinde Chervoe cum 
comite Cetine (Nelipid) et numerosa 
comitum Croatorum societate in Dal- 
matiam venit, honorificeque ubique 



receptus a Ladislavo dux Spalati et 
proximarum insularum creatus fuit. 
(Lucius op. cit. v. pag. 261. — 
„Dono a Hervoya la cittA di Spa- 
lato con il titolo di duca insime con 
le isole di Corzola, Lesina, Lissa, e 
Brazza, tutto ch£ queste quattro 
avesse primiriamente donate ad Al- 
vise e Guido Metofari nobili zara- 
tini in ressarcimento del fisco, che 
per 1'aderenze che avevano con 
Carlo padre d'esso Ladislavo ave- 
vano da Sigismondo patito." Paulo 
de Andreis : Storia della citt^ di 
Trau. MSS. pag. ii4b.) Hervoia 
igitur Ladislai gratia dux electus est; 
quae res inter i3. Octobris (pro- 
babili coniectura die 19. Octobris 
secundum Andreis op. cit. Chroni- 
con) et 16. Novembris anni 1403 
facta esse debet, cum res publica 
Ragusana in instructione legatis suis 
data Hervoiam iam ducem appellaret. 
(Cf. Gelcich-Thalloczy : Diplomata- 
rium Ragusanum, pag. i3i.) Sed 
quaerendum est num Hervoia hanc 
dignitatis accessionem adeptus amici 
sui Ioannis archiepiscopi Spalatensis 
opera catholicam fidem amplexus sit; 
id quod re vera fieri potuit, quam- 
quam in Hvalji evangelio bogo- 
milo, cuius iam supra mentionem 



Digitized by 



Google 



75 



fecimus, annus 1404 adscriptus est. 
His enim paucis vestigiis exceptis ni- 
hil fere est, quod eius ardori fidei 
lumen adferat. Neque hoc missale, 
quod certe Hervoiae causa confec- 
tum et, ut veri est simile, ab Al- 
missanis Franciscanis, qui sub Her- 
voia patrono fuerunt, ei oblatum est, 
argumentum ad Hervoiae fidem ca- 
tholicam comprobandam adferri po- 
test. Is quidem haud dubie tam opii- 
lentus fuit, qui duas religiones vel 
potius nullam profiteretur, atque cum 
vir esset rerum civilium peritus, illis 
momentis usus est, quibus reges 
constituebantur et removebantur, at- 
que modo uni, modo alteri confes- 
sioni studebat. Cum vero dux esset 
Spalati, quae civitas tota fidei ca- 
tholicae studiosa erat, nequaquam 
acerrimus „Bogomilus" esse potuit. 
Adde quod catholica ecclesia ad 
Dalmatiae oras sita omnino validior 
fuit, quam ut rationi „cuius regio, 
eius religio" cederet. Et contra eius 
propensum in catholicam fidem stu- 
dium, quod sine dubio anno 1403 
statuendum est, post ducatum qui 
consisteret, confirmaretur necesse 
erat. 

Hervoiae ratio publica anno 1403 
plane erat prudens et politica et si 



totam eius actionem comprehendi- 
mus, dubium esse nequit, quin idem 
usque ad mortem suam dominus 
esset arbiterque civitatum, quae in 
regione Haemi ad occidentem versa 
constituebantur. Neque solum Osto- 
jae regis Bosniae, quem anno 1404 
regno spoliavit, sed Stephani Tvart- 
konis II. (1404 — 1408) etiam fata 
semper quodammodo ab artibus fac- 
tisque Hervoiae ducis dependent. 
Spalati in oppido eius vices geren- 
tes sive subvicarii residebant, ipse 
copias et magnificam aulam suis 
fructibus alebat, nuntios constitue- 
bat, arma equosque amabat, num- 
mos cudebat, magnarum pecuniarum 
facultatem habebat (cf. chartas in 
Archivo Cap. Spalat. — „Rector et 
iudices commune civitatis Spaleti" — 
die XVII. Maij anni 1403, originale 
in Archivo Principum Eszterhdzy, 
Repert. 42, fasc. B. 14. — loquuntur 
in civitate vetere esse turrim Co- 
mitis Nelipcij et de turri aut terra 
(tr . . m terram, turrim ?) domini Her- 
voiae. Traditio enim etiam nunc nar- 
rat de quadam turri Hervoiae.) Ve- 
netiae argentaria non secus ac ce- 
teri eiusdem ordinis homines usus. 
Deinde his temporibus intimam so- 
cietatem cum Sandal Hranid, poten- 



10* 



Digitized by 



Google 



— 76 



tissimo voivoda Bosniae superioris, 
vel ut aliter dicam partis meridia- 
nae habuit. Sicut enim Hervoia 
septentrionales fines obtinuit, San- 
dali auctoritas in Albaniam usque, 
ut hodie appellatur, pertinuit. Inter 
quos ex alternis causis modo ami- 
citia modo graves inimicitiae inter- 
cesserunt, quamquam negandum est 
inter ambos unquam perfectum con- 
sensum solidamque unanimitatem 
fuisse posse. Nam Hervoia fortis 
quidem, sed asper eques fuit, San- 
dal vero levis gratusque baro, ita 
ut dicere liceat in eorum diversa 
indole septentrionem et meridiem 
inter se contrarios in corpus co- 
aluisse. Sed ad annum supra me- 
moratum Hervoia sine ulla dubita- 
tione maiore auctoritate eminuit. 

Anno 1408 lux quaedam Sigis- 
mundo in regione australi videba- 
tur oblata. Neapolis et Hadriae loco 
Budensis regia arx caput principum 
in occidentali Haemi parte habitan- 
tium electum est. Et Hervoia et 
Sandal Dobor urbe atroci oppug- 
natione capta in nomen iurarunt re- 
gis omnium cladium obliti, quas 
exercitus et consilia publica per 
quindecim annos (1393 — 1408) du- 
cis Spalatensis machinationibus ac- 



ceperant. Sigismundus, qui rex alias 
duro animo esse solebat, Hervoiam 
benignissime recepit, qui Ladislai 
partes capite destitutas deseruit, 
ipseque Budam contendit. Rex Her- 
voiam ducem gratiis honoribusque 
cumulavit eique Spalati possessionem 
cum ducatu confirmavit ac „quam 
plura Castra et possessiones nostram 
in signum sincere dilectionis ipsum 
in Compatrem nostrum assumendo 
sibi pro singulari honore, quoddam 
clenodium scilicet signum Draco- 
nis, quod nos una cum Serenissima 
Principe Domina Barbara regina 
Hungariae etc. conthorali nostra 
carissima et quampluribus mundi 
principibus nostrorumque regnorum 
baronibus nobilibus praefectis in sig- 
num indissolubilis societatis gestare 
solemne duxeramus conferendum". 
.(Cf. Lucius op. cit. V. 
>ag. 268 in Dipl. Si- 
-ismundi imp. et re- 
tjis, in Pulsano a. 141 3 
latis.) Quae laudis in- 
ignia sibi eo maiori 
honori esse Hervoia 
«luxisse videtur, cum 
liuius draconis insig- 
jiis praeter reges et 
Fi g . 24. nobilissimos principes 




Digitized by 



Google 



— 77 — 



nemo particeps fieret. (Cf. 
Arch. aul. Vienn. Reichs- 
reg. E. pag. 201, F. 83 v, 
I. 53 v.) Deinde sicuti iam 
mentionem fecimus, Sigis- 
mundus etiam Du- 
catum Spalatensem 
ei confirmavit. Ita- 
que maxime dolen- 
dum est, quod ne- 
Fig.25. que Ladislai regis 

Neapolis neque Sigismundi charta 
reperiri potest. Omnis quidem ope- 
ra nostra ad chartam indagandam 
conlata ad irritum cecidit. Sed fieri 
nequit, quin hoc loco de tempore 
missalis definiendo nostram coniec- 
turam proferre audeamus. Equi- 
tibus enim huius draconis insignis 
licuit in sua insignia gentilicia no- 
tam draconis recipere. Neque pu- 
tandum est Hervoiam ducem, qui 
hunc honorem plurimi aestimaverit, 
id genus decorationem suae gen- 
tis insignibus non vindicasse et pe- 
tivisse. Cum vero insignia draco- 
nis die 12. Decembris 1408 statuta 
sint, (Arch. aul. H. 135 v. Reichs- 
reg.) ex magna insignium gentilicio- 
rum imagine missalis colligere posse 
nobis videmur, cum in ea dra- 
co desit, missale ante annum 1408 



scriptum esse et ad illud vitae spa- 
tium pertinere, quo Hervoia cum 
Ladislao amicitiae fide coniunctus 
esset. 

Sigismundi triumphus et Bosnen- 
sium magnatium gratia reconciliata 
una tantummodo re turbata est, 
quae in posterum tempus gravissi- 
mi erat momenti. Ladislaus enim, 
postquam vindicias suas perditas 
esse vidit, Iaderam centum mili- 
bus ducatorum, ut vocantur, Vene- 
tis vendidit. Qua ratione res publica 
provida in ora orientali maris Ha- 
driatici rursus constitit et dominos 
potentes inter se certare passa ex- 
spectavit, dum quasi fructus totius 
Dalmatiae expugnandae et recupe- 
randae maturesceret. 

Hervoia per aliquot annos quie- 
tus fuit summam vitae fortunam 
consecutus. Tum vero Sandal Hra- 
ni£ Hervoiae senescenti se praepo- 
nere coepit. Itaque inter se obtrecta- 
runt aemuli gratiae regis, qui anno 
1410 nomine Romani imperatoris 
ornatus est. 

Anno 141 2 Sigismundus et Wla- 
dislaus rex Poloniae Lublina pac- 
tione confecta tempore pentecostes 
Budam se contulerunt, quae urbs 
tunc Sigismundi cura nodus et con- 



Digitized by 



Google 



- 78 — 



ventus Europae ordinis equestris 
facta est. Ludi festi apparabuntur, 
quibus equites Europae mediae et 
meridianae intererant. Atque equi- 
tes Bosnenses non ultimum locum 
inter ceteros obtinebant. Qua occa- 
sione data hi domini, dominatores, 
principes Budam convenerunt, ut ex 
indice lingua Germanica composito, 
qui hodie in Arch. aul. Vienn. (Rep. 
XVI. Publ.) adservatur, comperimus: 

„Hie stend nach ain ander di herren 

dy ze ofen pey dem hof gebesen 

sind, anno etc. duodecimo: 

Kiinyg 
Sigmund Romischer Kunyg und z(e) 

Vngern 
der kiinig von polan 
der kiinig von Bossen (Tuertco II.) 
der disspot herr in Sirfey MM (phfer- 

den) (Stephanus Lazarevid, des- 

potus Serviae cum 2 milibus 

equitum) 
der karboy von Krabaten (Comes 

de Corbavia) 
ain herczog von Tiirkey 
ain herczog von Spalet (Hervoia) 
herczog Ernst von osterich 
herczog Albrecht von osterich 
herczog ludweyg vom Bryg (Ludo- 

vicus II.) 



herczog heynrych von levvben (Lu- 

ben) 
herczog christ sein sun (Christianus 

aut Christophorus ?) 
herczog Serner von Nolls (Dux Se- 

nior de Oels Conradus III. sive 

eius filius) 
herczog hans von Raczporn (Rati- 

bor) 
herczog von Teschin 
herczog von Tropoy (Troppau) 
herczog Rasymky (Henricus IX. dux 

de Glogau et Crossen, ideo 

Crossinski) 

der Zandal 

zwen grafen von vrsyn (Comites de 

Blagaj) 
zwen grossgraffen von vngern 
zwen graffen von Zyl 
Ain graf von Bossen (Comites de 

Sz. Gyorgy et Bazin) 
graff albrech von swarczenburg 
der graf von Maydwurg herr zu 

hardekk 
Graf hawg vom heyligen perg 
Graf Eczel von Ortenberg 
her hainreich herr zu plaw 
der von Wallsee 
des Kunygs Marschalk aus Catthrey 

(Catthrey ?) 
der legat von Rom 



Digitized by 



Google 



— 79 — 



der Erzpyschof von Gran 

der Byschof von Agram 

der Byschof von Funffkirchen 

der Byschof von Krakaw 

der Byschof von Tryend 

der Byschof von Ryg (Riga) 

der Byschof von Passaw 

der Byschof von Nappeln (Neapoli 

in insula Cypri ab anno 1390 

Bartholomaeus) 
der Byschof von Syrfey (Servia) 
der Marschalk von prewssen 
der Chomentewr von Mellwingen 
der Chomentewr von Kirspurg 
der Chomentewr von duraw 
zwen chomentewr von dewtschen 

lannden 
drey herren von perner (Verona) 
zwen herrn von padaw 
des grafen pottschaft von Sofoy (Sa- 

voya) 
der Miirrijanns (M£ri Jdnos ?) unt 

M pherden 
Item von sust mechtig poten, von 
Engellandt — von Frankreich — 
und von anderen Kunygen — und 
stenten von Welschen — und dewt- 
schen lannden. — Hoc est verum." 
(Eberhardus Windeck in Historia 
imperatoris Sigismundi cap. XXVII 
de congressu Budensi haec dicit : 
„Also zoge Konig Sigmund gein 



Offen vnd lis do beruffen ein grossen 
Hoff, do wart auf dem Hoffe : Konig 
Sigmund selber, Fladislawe konig 
von Bolant oder Krocowe, Murrolt 
— Ioannes de Maroth, qui solum- 
modo banus de Macho, dominus in 
Usora fuit. — Konig zu Bossen 

ecc " Aliud manuscriptum in 

archivo Frankofurtensi — Wahltag- 
acta t. I. de dato 22. May 141 2. 
Cf. apud Fej£r: x, vol. 5, pag. 246- 
248, Aschbach, Geschichte Kaiser 
Sigmunds L, 441 — conservatum: 
„Item ist gar vil fursten Heren 
Ritter und Knechte gewesen zu dem 
hoffe zu Oven inn Ungern, mit ne- 
men 111 konige, III heuptlude drier 
Lande. Dispot der Servoy (Serviae, 
Hervoia ?). Item XIII Herzogen, XXI 
graven, xxvi Herren on die ung- 
rischen und XX— C Ritter, ili— m 
Knecht geschetzt, ein Kardinal, ein 
Legat, III Erzbischof, XI andere Bi- 
schoffe, LXXXVI Phisser und Bo- 
simer, XVII Hervolt und uf XL— m 
pferde geschetzt an allen Arten. 
Item von XVII landen sprache und 
liite, als Ungern, Beheimen, Bo- 
lander, Pruszen, Ruszen, Litawen, 
Krichen, Dattaren, Diirken, Wa- 
lachien, Boszen, Sirsien, Win- 
den, Walhen, Dutschen, Franzosen, 



Digitized by 



Google 



— 8o — 



Engfclsche, Albanesen, Abrahemsche 
liite vom heiligen Grabe, und sust 
vil heszlicher Heiden mit langen 
Berten, grossen Beiichen (Bauchen) 
hohen hiiten und langen goltern. 
Auch wart der Hoff 
VIII tage virtzogen als 
er sollte gewesen sin, 
und ein Ritter usz der 
Slesien genannt her 
Nemsche hat das beste ge- 
thann und ein Knecht usz 
Osterreich dem sin zwey vir- 
'deckte Rosz worden mit giil- 
denen und silbernen Huvyse.") 
Eadem occasione data chronista 
Polonorum ornatissimus Ioannes Dlu- 
gos in Hist. Polon. (1. XI. editionis 
Ignatii Zegota Pauli, Cracoviae t. iv, 
pag. 140- 141, 1877) eodem, ut veri 
simile est, fonte usus haec memo- 
riae tradit : „Rex Bossensis Char- 
wen (Carwen, Cod. Rozr. Herwoia) 
sua et suae consortis praesentia lu- 
dum hunc celebriorem effecerat, cum 
et sui milites altae et procerae sta- 
turae, strenui et animosi in pugna 
spectarentur." 

Hoc loco Sigismundus rex fortem 
et egregium Hervoiam ultima vice 
vidit; qui certe praecipuo honore or- 
natus est. Sed, ut ex chartis ap- 



paret, Sandal „fidelis noster dilectus" 
appellatus est, cum Hervoia paulatim 
„capitalis noster infidelis" fieret. 

Quibus solemnibus post Hervoia 
certe non mutatus est neque necessi- 
tudinem, quam iam ante cum Venetis 
habebat, resolvit, cum magnates, qui 
Sigismundo semper fideles manse- 
runt, in Hervoiam iam diu propter 
acceptas iniurias infestis essent ani- 
mis. Atque Hervoia non minus quam 
„gran vaivoda di Bosnia" Sandal 
(Arch. Venet. t. x, reg. 1 64) suos le- 
gatos agentesque habuit Ragusii, 
Venetiae, in Bosnia, qui non solum 
vice mandatorum publica fungeban- 
tur, sed haud raro etiam eorundem 
causas, etiamsi saepe commodis do- 
minorum feudi repugnarent, diligenter 
persequebantur. 

Neque difficile fuit suspiciones Her- 
voiae infidelitatis investigare. Nam 
Sigismundus ei semper pariim fidei 
tribuit et amicos benevolos superbus 
Bosnensis habuit nullos. Amicitiae 
vero et propinquitatis vincula tamdiu 
tantum durabant, quamdiu potens 
erat. Paucis quidem, sed veritati 
convenienter casum Hervoiae du- 
cis describit Traguriensis chronista 
Andreis (MSS. cit. pag. 121 a b) : 
„In questi tempi (141 3) successe la 



Digitized by 



Google 



— 81 — 



caduta del duca Hervoje, ch' essen- 
do nel primo grado d'onore appresso 
sua maest^ d'Ongarie, vole col di- 
mostrarsi superiore a qualunque al- 
tro, esser eguagliato a piti bassi e 
dichiarato ribelle, esser con infame 
esiglio bandito." Ii autem, qui eum 
ex altissimo dignitatis gradu prae- 
cipitarunt, primum aulici eius adver- 
sarii fuerunt, deinde Sandal obtrec- 
tator, cuius gratiam popularem ae- 
gerrime ferebat et quem Sandalium 
„una cum aliis eiusdem regni Bos- 
niae et aliorum regnorum nostrorum 
fidelibus in regno Rasciae apud II- 
lustrem Principem Despotam (Ste- 
phanum Lazarevid) dictae Rasciae 
fidelem nostrum contra saevissimos 
Turcas et aliarum barbaricarum sae- 
varum nationum gentes Crucis Chri- 
sti persecutores et blasphemantes, 
qui partes dictae Rasciae hostiliter 
intraverant, in nostris servitiis fuisset 
constitutus, iidem H. congregatis sibi 
certis complicibus et armorum gen- 
tibus dicti Zandalii namque castra 
et quamplures possessiones contra 
edictum et prohibitionem nostrae 
Maiestatis hostiliter invadendo ex- 
pugnavit, castrorum eorumdem ho- 
mines, divino et humano postposito 
timore, necando crudeliter et insuper 



malum malo accumulare volendo, 
per certos literas scribebat Turcis 
et ita se in notorium rebellem regni 
faciebat." (In dipl. cit. Sigismundi 
de dato 141 3.) Quae vis Hervoiam 
praecipitantem quasi impulit. 

Sigismundus rex his temporibus 
religionis turbis Constantiae vehe- 
menter erat occupatus; quo absente 
Barbara regina imperium tractabat, 
quae simulac hic tumultus a Hervoia 
concitatus est, (ineunte Iunio anni 
14 13 Horvdth M.: Magyarorszdg tor- 
t^nelme — Historia Hungariae, t. II, 
455) nobilitatem ad arma vocavit. 
Hervoiae duci inimicissimi Paulus 
Chupor de Monoszl6, Ioannes de 
Gara ac Ioannes de Mar6th ultro 
vim illi inferre properarunt. Kalen- 
dis Augustis eiusdem anni a Si- 
gismundo damnatus vere proscrip- 
tus et bonis suis multatus est. Quae 
proscriptio cum palam fieret, om- 
nes a Hervoia defecerunt. Kalen- 
dis Iuliis 141 3 Ragusa haec per lit- 
teras significat: „Spalatenses ab obe- 
dientia et iugo ducis Hervoiae, cui 
iam diucius stabant submissi, se 
his prope elapsis diebus commen- 
dabili quodam modo viriliter sub- 
traxere, sub sacreque maiestatis ve- 
stre alarum umbram confugientes." 



11 



Digitized by 



Google 



— 82 — 



(Cf. Dipl. Rag., pag. 221.) Iam die 
i3. Iulii legati rei publicae supra 
commemoratae in insulas Corcyram 
nigram (Curzolam), Pharum (Lesi- 
nam) Bracchiamque (Brazzam) mit- 
tuntur, ubi iussu regis regium ve- 
xillum statuerunt (op. cit. pag. 222) 
et quatuor diebus post eidem rei 
publicae administratio ipsa com- 
missa est. 

Quid tum Hervoia faceret? Pos- 
sessione sua opibusque privato au- 
xilium inde petendum erat, ubi id 
reperire potuit. Nulla neque reli- 
gionis neque rei publicae opinione 
praeiudicata ductus idem fecit, quod 
Franciscus I. Gallorum rex, cum 
centum fere annis post contra Ca- 
rolum v. imperatorem cum Suley- 
mano societatem iniret. Nihil ex 
Serbiae fatis dedicit et ut rex mon- 
tium, ut ita dicam, praesagientis ani- 
mi divinatione caruit, qui praecipe- 
ret Turcos in patriam terram voca- 
tos nunquam foras extrudi posse, 
A Venetis enim, quos ad auxilium 
vocabat, repulsus est, non Sigis- 
milndi quidem causa, sed quod res 
publica ipsa possessiones Hervoiae 
ducis maritimas afifectavit. Sigis- 
mundus ab Hungaria procul ab- 
erat, Barbara regina male regnabat, 



exercitus Hungarici vix erant expe- 
diti. Neque mirum est, quod dux 
proscriptus his causis commotus et 
fretus eis Bosniae occidentalis ca- 
stellis, quae in eius possessione 
permanserant, cum Turcis, quibus 
inde a Muhametis I. incursionibus 
cum Primorje (Dalmatiae maritima 
parte meridionali) et Bosnia australi 
commercium erat, se coniunxit. Iam 
aestate anni 141 4 Turcorum copiae 
Bosniam incursionibus vexarunt et 
praedas congestas in regiones suas 
miserunt, cum imperator rex pro- 
cul commoraretur. 

Hervoia Almissa. in munitissimo 
castello (Memoriam — quaerentes 
in Almissa — nullam invenimus, 
ruinas castelli antiqui quaedam ve- 
stigia dominationis Venetae ornant) 
bellum parat ad recuperandas pos- 
sessiones suas. Cum vero Turci 
tunc quidem non tam Bosniam ip- 
sam peterent, quam regiones Savo 
adiacentes, etiam finitimi Hungariae 
bani ductoresque copias compara- 
runt. Atque quamquam Barbara re- 
gina populum ad defendendum reg- 
num convocavit, tamen factum est, 
ut confines tantum militum catervae 
conscriberentur, id quod ex nomini- 
bus ducum cognosci potest. Bani 



Digitized by 



Google 



- 8 3 - 



enim Paulus Chupor de Monoszl6 
Slavonicus, Ioannes de Maroth, Io- 
annes de Gara, frater Palatini, cum 
Croatis, qui in fide regis persevera- 
verant, manus suas contra hostem 
duxerunt. Die 20. ■ Februarii 1 4 1 5 
magnarum Turcicae gentis copia- 
rum adventus exspectatus est, sed 
quo modo Turci vocati sint aliis- 
que de Hervoiae actionis rebus pau- 
ca tantum accepimus. Ragusam in 
fide et officio Sigismundi perman- 
sisse constat quidem, prorsus vero 
incerta sunt, quae de hostium mo- 
tibus narrantur. Mensis Iunii die 
18. (Dipl. Rag* pag. 249) res pu- 
blica refert : „Isto tempore in con- 
tratibus Bosne fuit unus caporalis 
Theucer, nominatus Zech - Melech, 
qui stetit in Bosna plus quam tri- 
bus mensibus, faciendo raubarias in 
Charovacia et aliis locis. Nullum 
enim gencium obstaculum habuit." 
Pro nunc pauci Theucri remanse- 
runt in Bosna cum rege Tuertcone. 
Habebantque Ragusani famam „qua- 
liter unus caporalis nominatus Isach 
Theucer congregavit ad Scopiam 
gentes Theucras, qui his diebus 
expectatur in Bosnia (iturus) pro 
eundo ad, „raubarias" versus „po- 
nentem" (ergo Dalmatiam) extra 




regnum Bosniae, in quo 

regno, quia tributum sol- 

vunt, nil depredantur." 

Ostoja rex pulsus, ante- 

cessor actualis regis 

Tuertconis in suis forta- 

F,g * 27 ' litiis stabat non auden- 

do sumere fiduciam Theucrorum ali- 

quo modo. Dominus voivoda Sandal 

se bene habuit erga fidelitatem regis 

Sigismundi et exiguit se a Theucris 

cum non parvis donis. Despotus 

Rasciae in pace stetit. Talia rerum 

adiuncta erant mense Iunio 141 5. 

Hervoiae arma salitraque Vene- 

ciis emebat, et bene armatus fuit. 

Die xvi. Iunii Ioannes de Conhara 

(de Konydr) cum multis gentibus — 

scribunt Ragusei — Hungaricis ap- 

pulerant in Usora subtus castrum 

Dobui (Doboj). 

Pugna inter copias Hungarorum 

et Turcos Hervoiaeque gentes intra 

spatium XVI. Iunii et XVIII. Augusti 

accidit in banatu Usora, territorio 

banatui Machoviensi addito in valle 

forsitan Sprece, quia famam pri- 

mo mercatores de Srebrenica fere- 

bant Ragusium. Descriptionem hu- 

ius Hungaris infelicissimae cladis 

dat Ioannes de Thur6cz, refert chro- 

nici sui cap. XVI.: 

11* 



Digitized by 



Google 



«4 



„Collatis igitur signis bellicis et 
tubarum vocibus, utraque ex parte, 
magno clangoris in sonitu taratan- 
tarizantibus ; uterque hostis, mutuam 
in ruinam sitibundus, bellum ingre- 
ditur et in magna virtute lancea- 
torum, viribus proeliatur totis. Cla- 
mor ingens exuberat, franguntur lan- 
ceae, et in earum fractione multi 
deiiciuntur ab equis, cadunt hinc inde 
cadavera mortuorum parte ex utra- 
que. Sed quis Bosnensium astutiae 
se praeferre valet? Cum Hungaro- 
rum vires illorum potentiae eo in 
certamine multo superiores cerne- 
rentur, mox illi montium per cul- 
mina, qui ex eis ad id constituti 
erant, stantes ita docti, Hungaros 
fugere proclamabant. Haec vox 
Hungaris edidit confusionem. Nam 
cum proelio viriliter insisterent, hoc 
rumore audito partem ipsorum fu- 
gae datam arbitrati campum dese- 
rentes terga verterunt; propter quod 
et magnam stragem et hostibus prae- 
dam ibidem dedere. Nec duces 
ipsi tanti periculi expertes fuerunt : 
qui alii ibidem capti, alii peremti. 
Ioannes enim de Gara captus et 
dire vinculatus post multos suae 
captivitatis dies libertatem potitus, 
pondus ferramentorum ingens, qui- 



bus vinctus erat, in monasterio de 
Batha ad gloriam pretiosissimi san- 
guinis Domini Redemptoris nostri 
pro illius, quod ibidem voverat, re- 
demptione vota futuram ad me- 
moriam reliquit. Ioannes vero de 
Maroth, pro sui libertate inimico 
magnam auri summam fudit." 

Res publica Ragusana de eodem 
eventu die XVIII. retulit regi Sigis- 
mundo. Die XXVIII. Iunii — scrip- 
sit res publica — Ioannem ducto- 
rem cum multis regis gentibus pro- 
perasse Usoram, nunc autem de 
gravissimo conflictu aliter sonat re- 
latio : „ipsi tamen Hungari pauci 
fuerant, nullo respectu quantitatis 
Theucrorum, quanti tantique fuerint, 
dolendum est." (Dipl. Rag. pag. 25 1.) 
Credimus veritatem esse in medio: 
nec Thur6czi, nec prima notitia rei 
publicae valet generaliter: quia bani 
tantum cum regalibus advenerunt 
banderiis et etiamsi auxilia aderant 
Bosnensium quorundam, exercitus 
itinere fatigatus partim in campo 
multa invenit obstacula, partim quia 
cum hostibus in patria propria dimi- 
cabat multis adversitatibus vexatus, 
pugna inferior succubuit. 

Hervoia tandem vicit. Exitus 
belli fuit voluntas consensusque Bos- 



Digitized by 



Google 



- 8 5 - 



nensium contra regnum Hungariae. 
Etiam Sandalus inivit pacem cum 
Hervoia. Potitus est terra Hum, 
quae usque ad annum 1435 in eius 
dicione manebat. (Archivum prin- 
cipum Eszterhdzy, Rep. 42. F. G. 
num. 52.) Pro momento perdide- 
runt Bani Hungari potestatem tota 
Bosnia. 



Hervoia victoriam non diu supera- 
vit; sed videre potuit se tales in 
patriam socios vocasse, qui et ip- 
sum et obtrectatores suos subige- 
rent seque ita rebus immiscentes 
firmum et morale fundamentum do- 
minationis sibi pararent. 

Adversarios igitur ultus est, id ve- 
ro pretio calamitatis posteris illatae. 




II. 



De imagine insignibusque Hervoiae ducis. 



Hervoia robusto 

habitu horridaque 

indole fuisse pu- 

tandus est, qui as- 

pera et gravi voce 

praeditus delicatis aulicis 

talis fortasse visus est, qua- 

les olim barbari rauce hor- 

rideque loquentes in 

Caesarum aula. Qua 

de re chronista Io- 

annes de Thur6cz re- 

fert Hervoiae iurgium 

cum bano Paulo Chu- 

Fig.28. por de Monoszl6 com- 

memorans (cap. XVI.): „Nam cum 

perfidiam ante hanc dux ipse Her- 

woya, regi Sigismundo obedientiae 



iunctus officio, eiusdem curiam fre- 
quentaret, tum vita, tumque regi- 
mine morum, brutalis cerneretur, 
ipse Paulus banus, illum ludibrio 
habens, dum illi obvius fiebat, dis- 
solutus in derisum, mugitu bovino, 
pro salutationis veneratione digni- 
tatem illius deturpabat. Sic et ipse 
dux Herwoya, cum idem Paulus 
banus, qui in proelio Thurcorum 
ope anno 14 15 in banatu Usora 
commisso captus est, ab ipso, ve- 
stimento dictae pellis bovinae ho- 
noratus fuisset, aiebat: qui in forma 
humana voce bovis instar -utebaris, 
utere iam et forma et voce eiusdem." 
Sed finem faciamus disserendi de 
viri illius moribus rebusque gestis. 



Digitized by 



Google 



— 86 



Cuius personae insignisque imagi- 
nes missale duabus paginis exhibet. 
Staturae enim simulacrum conspici- 
tur pag. 253 b codicis (v. fig. 18), cum 
pag. 253 a. S. Michaelis pictura etiam 
iterata reperiatur. In extrema pagina 
missalis i. e. 254 a cuius pars aversa 
vacua mansit, insignium sive armo- 
rum imaginem videmus (v. fig. 3o). 

Hac occasione oblata gratias agi- 
mus summas V. D. Quirino Leitner 
ab aulae consilio, qui nos in expli- 
cando vestis more sagacissimo iu- 
dicio adiuvit. 

Hervoiae imago huic editioni ad- 
iecta praebet ducem Spalatensem 
equestri habitu usum, quo Itali do- 
mini saeculo decimo quarto exeunte 
se vestire soliti sunt. Ex specie ex- 
teriore, ut ita dicam, si ab arma- 
tura equi discedas, vix suspiceris 
illum Slavicum principem fuisse; 
nam neque in veste neque in tho- 
race rationem quandam Slavicae 
gentis cognoscas. Quae res facile 
explicatur, si reputamus Hervoiam 
ducem eum vestimentorum morem 
esse secutum, qui in aulis domino- 
rum feudi regum Hungariae Nea- 
polisque florebat. 

Simulacrum ipsum licet typicam 
rationem eius aetatis, cui ortum de- 



bet, prae se ferat, tamen ab usitata 
forma quibusdam rebus discrepat, 
quae non tam ad artificis cogitatio- 
nem privatam quam ad impetum 
eius ipsius, qui depictus est, refe- 
rendae sunt. 

Hervoiam ducem videmus thorace 
indutum omnibusque dignitatis suae 
attributis ornatum, sed sine casside. 
Dux enim re vera id egisse vide- 
tur, ut facies sua, quae ab aequa- 
libus vix iucunda describeretur, in 
simulacro quodammodo pulchrior 
evaderet; quod ut fieri posset, cas- 
sidem deesse oportuit. 

Hervoiae lineamentq. oris demon- 
strant pictorem communia proprie 
reddere in animo habuisse; sed ad 
subtiliorem Hervoiae descriptionem 
artifici ingenium non suppetebat. 

Dux secundum illius aetatis con- 
suetudinem crinibus in vertice com- 
pulsis utitur supra aures desectis 
involutisque. Pro casside rubro can- 
didum capellum agraffa et tribus ar- 
deae pennis ornatum gerit. 

Dux secundum illius 

actatis consuetudinem cri- 

nibus in vertice plane com- 

pulsis utitur, supra au- 

res desectis involutis- 

(]ue. (De capillorum habitu 




Digitized by 



Google 




Digitized 



ibyGoogle 



— 88 



anni i38o in chronico Limburgensi 
hoc habes notatum: tunc mos erat, 
ut neque cincinnos neque cirros ca- 
pillo alligatos gererent, sed domini, 
equites, famuli crinibus praecisis vel 
cirris ut dicuntur flexis utebantur 
super aures tonsis.) Pro casside 
rubro-candidum capellum agraffa et 
tribus ardeae pennis ornatum ge- 
rit. (Chapelus vel prisca franco- 
gallica lingua chapel, medio aevo 
capitis tegumentum erat viris femi- 
nisque acceptum, quod in modum 
coronae vel tiarae ex duabus mate- 
riis discoloribus factum apud ordi- 
nes maioris dignitatis agraffa et pen- 
nis ornatum erat.) 

Thorax ipse quamquam praeci- 
puis eget notis, tamen optime mo- 
rem loricarum, qualis posteriore 
parte saeculi XIV. fuerit, significat; 
nam illa erat aetas, qua transitus 
fuit ad perfectum thoracem lami- 
nosum insequentis saeculi. Neque 
hic diversae thoracis partes excepto 
brachiali superiore inter se sunt con- 
iunctae, sed singulae fibulis sub- 
nexae vel haspis ad corpus adstrictae 
sunt. 

In heraldica chapeli, quibus etiam 
nomen fasciae turbineae („Bund") 
est, ut coronae foliatae aut tegu- 



menta propria (insignia cassidis) sunt 
aut ligamenta tegumenti in cassidis 
vertice necnon inferior margo cime- 
rii, id quod in casside clausa Her- 
voiae armorum cernere licet. Sunt 
autem in insignibus earum potissi- 
mum gentium usu recepti, quae in 
Dalmatia et in Hadriae litore ad 
orientem vergente florebant. 

Omnes vero corporis partes, quae, 
cum moventur, extensionem vel con- 
tractionem musculorum desiderant, 
ut collum, venter, brachiorum com- 
missura genua etiam lorica cata- 
phracta se facile applicante contec- 
tae sunt, cubiti tuberibus cum con- 
chis super thorace subnexis, necnon 
patellae et poplites item tuberibus 
cum conchis cooperta sunt! Hu- 
meri impositis orbibus firmati sunt. 
Anterior pedum pars bracas (Pruech 
vestimentum est huius aetatis pro- 
prium, quod ex una tela confectum 
crus pedemque velabat) in formam 
tibialis desinentes praebet; quae, si 
eques totus erat armatus, aut calceis 
squamosis vel ferreis velabantur. 
Sed squamatos fuisse calceos veri 
est similius, praesertim cum etiam 
digiti digitabulorum squamosi sint. 
Aurea calcaria rotalia super sum- 
mum pedem alligata sunt. 



Digitized by 



Google 



- 8q - 



Apparatus equi tanta est sim- 
plicitate, ut haud multa memoratu 
digna videantur esse. Ex more il- 
lorum temporum formata est sella 
equestris reclinatorio inflexo instructa, 
rarius comprehenduntur gemina sel- 
lae cingula et stapiae in modum tri- 
anguli factae. Sat notabilis et quae 
vix occidentalem rationem prae se 
fert est loramentorum posterior pars 
atque mira etiam videntur capitis or- 
namentum cum loris super natum 
tractis et ratio equum simplici fune 
frenandi, cum oreae in Germania iam 
a superioribus medii aevi tempori- 
bus ad equos bellicos frenandos ad- 
hibitae essent, sed circiter exeunte 
saeculo quarto decimo quo tempore 
hic codex ortus est, vulgo oreae 
una cum fune in omnium usum ve- 
nissent. (Exemplum equi fune solum- 
modo frenati, quod eiusdem est tem- 
poris, monumentum "Bernarbonis Vis- 
conti nobis praebet, quod sibi ipse 
ante mortem 1354 ponendum cura- 
verat. Quae statua equestris nunc 
quidem in museo monumentorum 
lapideorum Brerae Mediolani adser- 
vatur.) 

Quod vero ad arma, quae Her- 
voia gerit, attinet, in imagine gla- 
dius ipse non conspicitur, sed bal- 



teus tantum ; forma gladii autem 
brevi equitum gladio in cimerio ar- 
morum respondisse putanda est. 

Digna quae commemoretur est 
hasta cum vexillo alligato. Ius ve- 
xillo utendi nisi principibus liberis 
suique potentibus plerumque nemini 
erat; ius erat imperii quasi praeci- 
puum vexillum in castris vel in turri 
proponere. Signum vel vexillum 
principibus domi militiaeque prae- 
ferebatur neque se cum his dignita- 
tis signis pingi neglegebant. In hoc 
quod videmus simulacro Hervoia ap- 
paret paratus ad adgrediendum et 
vexillum ut lanceam clipeo imposi- 
turus. 

Est autem bellica actio, quae 
cum reliquo apparatu vix congruit 
et ad illius temperis typicum pin- 
gendi genus referenda est. Eadem 
enim depingendi ratio non solum 
in iis sigillis occurrit, quae eiusdem 
atque hic codex sunt aetatis, sed 
in multo etiam antiquioribus sigillis 
equestribus liberorum principum. (In 
equitum sigillis vexillum submissum 
ex ornamenti ratione ideo adhibi- 
tum esse videtur, ut vacua area 
super caput equitis vexillo fluitante 
expleri posset; id quod forsitan etiam 
animo artificis, qui Hervoiae imagi- 



12 



Digitized by 



Google 



go — 



1 nem depinxit, obversatum 

sit. (Cf. C. de Sava, Sigilla 

principum Austriacorum, in 

comment. centr. commissio- 

nis, t. IX., XI -XIII.) 

Nunc vero rem heraldi- 
cam ipsam adgrediamur. 
Scutum, cuius area argentea 
est, in capite fila gemina rubro co- 
lore exhibet; infra conspicitur erec- 
tum gladii brachium rubore vesti- 
tum, quod ferreo articuli ventilabro 
et digitabulo instructum est; gladium 
obliquum ad sinistram vibrans, a si- 
nistra rubrum leonem gemina cauda 
praeditum exhibens. 

Cassidi clausae serratum rubro- 
argenteum et auro circumsutum te- 
gumentum est et argenteo-rubrum 
diadema tortile. 

Ornamentum cassidis invenitur 
gladii brachium rubore vestitum ita, 
ut in scuto. 

Hoc est insigne illius Hervoiae, 
ut inscriptio testatur : „ arma du- 
cis Spalatensis"; quod cum ducali 
dignitate possessoris cohaerere mani- 
festum est. Insigne igitur, quod con- 
ceptionem, operis perfectionem, sti- 
lum si respicias, optimis illius aeta- 
tis adnumerari potest, illud est, quo 
Hervoia sicut supremus voivoda reg- 



ni Bosniae ac vicarius generalis re- 
gis Ladislai utebatur. Dolendum est, 
ut iam commemorabatur, quam ma- 
xime, quod diploma Ladislai, re- 
gis Neapolitani, reperiri non potest; 
brachium enim cum gladio vasallum 
regis indicat, qui fideli suo gladium 
attribuit, in occidentali doctrina in- 
signium pro symbolo ducalis digni- 
tatis habitum. 

Hoc vero insigne illud esse, quod 
duci Spalatensi donatum sit, docu- 
mento est, quod signum familiae 
ducis Hervoiae, dico signum gentis 
de Hrvatin, prorsus aliud et ab hoc 
diversissimum fuit. Hanc autem ob- 
servationem non minus nummi du- 
cis Hervoiae testantur, quam in- 
signia in hoc codice reperta et ad 
litteras exornandas adhibita. Num- 
morum autem nostri ducis duo sunt 
genera. (S. Ljubid: Opis jugoslav. 
novaca. Descriptio nummorum slav. 
merid., Zagrabiae 1875, tab. xvil, 
num. 19—27, necnon apud J. Iirdy: 
A r£gi szerb 6s bosnydk p^nzek. 
Veteres nummi serbici et bosnenses, 
et Nani : tab. XVIII, num. 23.) 

In illo, quem primum citavimus 
libro exquisito sub num. 19 et 20 in 
parte nummi insigne impressum cum 
inscriptione continente : MON9TA • 



Digitized by 



Google 



— ■ 91 — 



dhORVOI x DVCIS * SPALGTII idem 
insigne reperimus, quod codice est 
comprehensum hicque (v. fig. 3o) ac- 
curatissime repetitum cum gladio et 
leone. 

Alter typus (num. 21 — 27) l ^ u ' 
strat, si a paucis discrepantiis ab- 
scedis, in reversa insigne Hervoiae 
gentilicium. Est enim baltheus ob- 
liquus tribus aliis super alia liliis 
vestitus duabusque argenteis cruci- 
bus comitatus. 

Ornamentum cassidis clausae cre- 
scens gladii brachium thoracatum 
praebet, qui tribus cruculis et intra 
brachium tribus liliis aliis super alia 
positis ornatus est. (Ljubid, tab. XVII, 
num. 21. Exemplaria 24, 26, 27 dis- 
crepant, quod ad numerum crucum 
et liliorum attinet.) Atque profecto 
hoc est insigne gentilicium Hrvati- 
nidianorum, quod ciim in Illyricis in- 
signium libris tum in id genus libro 
bibliothecae Vindobonensis aulicae 
(MSS. num. 7683, tab. xxvin. — 
Thall6czy : Az illyr czimergyiijte- 
m£nyek, Budapest 1888. Collectio ar- 
morum Illyricorum, pag. 56) colora- 
tum familiae Harvoevich (Hervoiae) 
fuisse adnotatum invenimus. In eo 
enim color campi ruber, baltheus 
aureus est, lilia rubra crucesque 



argenteae. Cruculae autem super 

gladii brachium rubrae sunt, lilia 

aurea. Hae quasi suspensae figurae, 

quae haud sunt heraldicae, originem 

suam campo cruculis liliisque con- 

strato fortasse debere videntur. 

Itaque ex missali Hervoiae po- 

tissimum confirmatur duo esse in- 

signia, quae nobis praesto sint. Nam 

ducalis dignitatis insigne imago ul- 

tima plagula (248 a) codicis ex- 

hibet, cum pag. 4 a, 2 1 a verso, 25 a, 

195 b, 200 a gentilicias initiales in- 

signibus decoratas inveniamus eas- 

que iis coloribus pictas, qui mori il- 

lius aetatis conveniebant. Signi, quod 

pag. 4 a invenitur, color est candi- 

dus auro distinctus, in scuto caeru- 

lea fascia obliqua tribus aureis liliis 

aliis super alia positis vestita et 

duobus aureis punctis notata. Si- 

mile est signum pag. 1 1 d, id vero 

sine punctis ; 2 1 a verso campus al- 

bus sine aurea distinctione, loco 

aureorum punctorum aureae cruces 

observantur; insigne pag. 25 a idem 

fere est atque pag. 4a; i95b = 21 a 

verso ; insigne pag. 200 a tale fere 

est, quale pag. 4 a ita quidem, ut au- 

rea puncta desint. Itaque in missali 

gentilicium etiam insigne coloribus 

depictum reperimus, cuius genuinam 

12* 



Digitized by 



Google 



Q2 — 



veramque formam imaginibus pag. 
2 1 a verso et pag. 1 95 b exhibitis in- 
dicari tenendum est (v. fig. 17 et 19). 

Sed ducale Hervoiae insigne mul- 
to maioris est momenti; nam ad ori- 
ginem et progressionem signi terrae 
Bosniae proprii vehementer perti- 
net. Cum enim vetus quod dicitur 
regium insigne Bosnense ad initium 
saeculi XVI. usque corona utere- 
tur, ex iure Hungariae publico et 
Habsburgorum ratione principali pro 
insigni Ramae (quae est secundum 
Hungariae dipl. eadem atque Bosnia) 
id habebatur, cuius in campo aureo 
rubeus, gladioque armatus cubitus 
est, qui gladium pugno tenens ex 
alba nube eminet. („In goldenem 
Felde ein roth gewappneter Arm, 
der den Sabel in der Faust aus 
weissen Wolken hervorragt." — Cf. 
Titulatur und Wappen S. Rom. und 
Oest. kais. auch kgl. Majestat. 1804, 
den 11. Aug. und i836.) 

Ex Hervoiae insigni quaestio ex- 
planari potest, quomodo ille cubitus 
rubore armatus per tria saecula usu 
universae Bosniae receptus sit, at- 
que is eadem forma, sed barroco, 
ut ita dicam, genere facile immu- 
tatus et leone gemina cauda prae- 
dito privatus: id quod commemoran- 



dum est, cum praesertim leo etiam 
apud Hervoiam et in scuto proprio 
sepulcrorum regis Bosniae Nicolai 
Ujlaky inveniatur. 

Neque vero in animo est libellos 
haud paucos, quibus de insignibus 
Bosnensibus quaeritur agiturque, in 
auxilium vocando totam quaestionem 
rursus evolvere, satisque videtur ad 
ea relegasse, quae ad Hervoiae ip- 
sius signa attinent. (Dr. Fr. Racki : 
De vetere Bosniae insigni, in „Ar- 
chiv fiir slavische Philologie", 1880, 
pag. 342 ; V. Jagi<5, ibid. pag. 500 ; 
J. Bojnidd, ibid. pag. 497 ; Klaid : 
Bosnensia, 1879, 11, pag. i3 — 33'; 
Dr. L. Thall6czy: A bosnydk czimer- 
6s zdszl6k£rd£s — Quaestio armo- 
rum Bosnensium atque vexilli . — ; 
Katalin bosnydk kirdlynd sirkove — 
Epitaphium Catherinae, reginae Bos- 
niae, — in „Archaeologiai Iirte- 
sitd", Budapest 1881, pag. 23—29 
et 1885, pag. 328, et Az Ujlakyak 
sireml£kei — Epitaphia Regis at- 
que Ducis de Ujlaky — ibid. 1889, 
pag. 1 — 8: B. A. Nydry: De ar- 
mis Bosniae, in „Turul", Budapest, 
II, pag. 9; atque in opere Ioannis 
Asb6th: Bosznia £s a Herczegovina 
— Bosnia ac Hercegovina — t. 11, 
pag. 187—202.) 



Digitized by 



Google 



— 93 — 



Ut iam commemoratum est, in 
Hungaricis chartis Latine scriptis 
Rama semper is ager appellatur, 
qui in universum nihil aliud est 
nisi pristinum feudale regnum Bos- 
niae. Quodsi quaeras quomodo fieri 
potuerit, ut Rama vel Bosnia sae- 
culo XV. praeter insigne coronam ex- 
hibens (quod hodie quoque in portis 
castelli Jajce conspicitur) hoc signum 
gladio instructum reciperet, haec res 
inde fortasse explicari potest, quod 
•familia Hervoia-Hrvatinid in Bosnia 
inter septentrionem et occasum so- 
lis spectante, quae Croatica Bosnia 
vocatur, feuda possedit, quae iuris 
regni Hungarici erant. Cum anno ' 
1463 Bosniae dynastia periret, Jajce 
et alia castra partis huiusce Bosniae 
ut reliquiae Hungariae .manserunt, 
quae per regem Nicolaum Ujlaky 
et postea per Ioannem Corvinum 
huic agro confini libertatem quan- 
dam ratione iuris publici respecta 
tribuebat. Bosniae haec relicta pars 
cubitum in insignia recepit, qui Her- 
voiae ducale fuit insigne et etiam in 
epitaphio Catherinae Bosniae ulti- 
mae reginae scuti centrum reprae- 
sentat. Sic insigne hoc symbolum 
Bosniae-Ramae dynastiae Jagellonum 
demonstrat, insigne Dolnji Krajini, 




id est infe- 
riorum par- 
tium Bos- 
niae. Nam 
Vrh - Bos- 
nia a Tur- 
cis occupa- 
ta superio- 
rem signifi- 
cat partem 
Fig. 32. regni. 

Ut vero alia huius rei argumenta 
praeteream, satis est ad nummos 
Ludovici II. regis Hungariae necnon 
Habsburgorum relegasse, qui sig- 
num Bosniae-Rama recipiebant illud, 
quod olim Hervoiae erat, et iam anno 
1525 in argenteo thalero Ludovici II. 
inter arma litterae R addita sub dal- 
matino Ramaianum insigne gladio 
armatum videmus. (Nummus origina- 
lis in nummotheca Vindobonensi. Cf. 
I. Rupp : Nummi regni Hungariae, 
tab. XXIII, num. 575, aliumque ty- 
pum eiusdem anni s. n. 577 in ta- 
bulis Weszerleanis XV. et XVI.) At- 
que inde ab his temporibus insigne 
Hervoiae missali lautissime exhibi- 
tum leone abiecto Bosnensis terrae 
insigne est, quamquam alia etiam 
sunt, quae huius terrae esse puta- 
bantur. (Hervoiae leo ducalis in 



Digitized by 



Google 



— 94 — 



armis hodiernis civitatis Almissanae 
conservatus est, quae civitas quasi 
castellum et capitale fuit illustrissimi 
ducis.) 

Atque profecto hoc heraldicum 
documentum, quod nobis Hervoiae 
missale praebet, haud exiguo est 
momento. Testatur enim saeculo XV. 
optimates Bosnenses magna auctori- 
tate usos esse et ad Hadriam Hi- 
strumque potestate floruisse. 



Hervoiae autem gloriae maxime 
conducit, quod memoriam huius hor- 
ridi militis opus tam praeclarum ad 
posteros propagavit. Et rectissime 
de superbo illo filio saxorum, in 
quibus iam Romani Deam Petrae 
habitare affirmabant, praedicare licet: 

„Fortes creantur fortibus et bo- 
nis; — neque imbellem feroces pro- 
generant aquilae columbam." (Horat. 
od. IV, 4 29 sq.) 



Digitized by 



Google 



DE 



MISSALI GLAGOLITICO HERVOIAE 



COMMENTATIO AD ARTEM ORNANDI 



PERTINENS. 



*^jKf^k^j Praestans et excellens est 
Al |r hic codex artificis elegantis 
^JqBr ornatu. Cum enim alia sacra- 
Fig. 33. mentaria paucas tantummodo 
easque solitas imagines ad textum 
canonis proprias exhibeant et for- 
tasse etiam paschalia euangelia euan- 
gelistarum simulacris notabilia sint, 
raro autem festum quoddam vel sanc- 
torum missam habeant illustratam, 
huius codicis unaquaque fere pagina 
litteris exornatissimis et imagun- 
culis praedita egregium oculis prae- 
bet spectaculum. 

Iam librarius, ut supra legimus, 
id potissimum egit, ut hic codex lar- 
gis politissimae artis ornamentis ex- 



ornaretur; nam principia litterarum 
ornatarum adumbrabat, spatia heli- 
cibus adiungendis relinquebat, qua- 
drata et rectagona depingebat iis lo- 
cis, ubi vel rebus gestis vel sancti 
cuiusdam simulacris textum qui dici- 
tur quasi vestiri oportebat. Ipse res 
elegit, ut ex praecepto pag. 162 
invento et iam in prima commen- 
tatione commemorato, quod pictori 
post sequenti destinatum erat, cog- 
noscitur. 

Id genus autem praecepta fre- 
quentia fuisse putanda sunt aut nunc 
quidem opacis coloribus, quibus ima- 
gunculae depingebantur, contecta 
esse videntur; alia vero eius modi 



Digitized by 



Google 



- 9 6 - 



in codicibus saeculi decimi quarti re- 
periuntur, ut in notissimo codice Cor- 
viniano Divinae Comoediae, nunc 
quidem in bibliotheca universitatis 
Pestinae adservato praecepta fere 
omnia, cum colores tenues et pellu- 
cidi sint, sub imaginibus, quas mi- 
rum in modum deformant, legi pos- 
sunt. Cum autem codicis de quo 
sermo est praecepta glagolitica lin- 
gua sint conscripta, inde facile col- 
ligitur librarium sperasse pictorem 
eiusdem nationis opus suscepturum 
esse vel saltem talem, qui eadem 
lingua usus quid ipse voluisset in- 
tellegeret. 

Butko librarius de artificioso co- 
dicis ornatu optime meritus est. Nam 
non rerum quae depingerentur so- 
lum eligendarum, sed arte distin- 
guendarum auctor fuit elegans. Lit- 
teras initiales, ex quibus quadrin- 
gentae quindecim magna dimensione 
ubereque sunt ornatu, nec non in- 
gentem copiam minorum, quae co- 
dicis scriptura altero tanto maiores 
sunt, haud sine verae artis gustatu 
distribuit modo coacervando modo 
rarius ponendo, idque tum impri- 
mis, cum imagines intercedunt; qua 
in adornandi ratione textus articu- 
lorum vel capitum quorundam re- 



spectum prorsus non habuit; ne- 
que enim in fronte singularum mis- 
sarum vel euangeliorum litteram 
maiorem largiusque ornatum posuit, 
sed artis tantummodo rationes secu- 
tus singulis paginis singulas certe, 
interdum binas litteras attribuit, quae 
modo initium missae cuiusdem modo 
initium lectionis vel epistulae desig- 
nant. 

Deinde id consilium secutus est, 
ut litterae exornatae in contrariis et 
adversis paginis loco variarent et 
alternantes in prima vel altera co- 
lumna positae varium locum modo 
superiorem modo inferiorem con- 
tinerent et, si fieri potuit, propius ab 
initio vel fine columnae constitueren- 
tur, ut pictori facultas daretur supra 
scripturae marginem sursum deor- 
sum ornamenta extendendi; qua re 
impeditur, quominus species singu- 
larum paginarum similitudine offen- 
dat. Eadem fere licentia usus est 
in simulacris disponendis et quam- 
quam festa clarissima, quae imagini- 
bus celebrare debebat, ut respiceret 
necesse erat, tamen de cetero ius 
auctoris ornamenta ex suo arbitrio 
distribuentis obtinuit. Cuius rei te- 
stimonia ut adferam, totum adven- 
tus tempus et omnes dies dominici 



Digitized by 



Google 



97 



post pentecosten praeter quasdam 
apostolorum imagines imaginibus 
prorsus carent, idemque valet de 
tempore inde ab altero die domi- 
nico post* epiphania usque ad me- 
diam quadragesimam ita ut per qua- 
draginta paginas picturas omnino 
desideres et initialium tantummodo 
ornamenta deprehendas. 

Aliis vero locis, ut ultimis qua- 
dragesimae hebdomadibus simulacra 
tam frequentia ponit, ut saepe per 
complures deinceps paginas conti- 
nuentur. Sed negari nequit in hac 
ornamentorum et picturarum disposi- 
tione consulto adhibita oblectationem 
atque venustatem quandam sitam 
esse, quae quidem augetur ipsa pic- 
turarum forma et magnitudine varia. 

Interdum enim spatium quadrati 
latitudine columnae continent ita ut 
oculis id genus quadratas inter li- 
neas positas picturarum formas aspi- 
cientibus simplex et mera figura geo- 
metrica occurrat, qua nostrum sensum 
delectari constat. Sunt autem eius 
modi picturarum quadrata omnino 
quattuordecim : 

i . pag. 1 1, ubi Christi nativitas 
depingitur. 

2. „n verso Christus infans in 
balneis. 



3. pag. 1 6 verso Adoratio mago- 

rum. 

4. „17 „ Baptisma Christi. 

5. „ 20 Nuptiae Canaen- 

ses (v. fig. 34). 

6. „ 40 „ Samaritis ad fon- 

tem. 

7. „57 . Revocatio iuve- 

nis Naimensis a 
morte ad vitam. 

8. „61 „ Ionas in Assyriae 

urbe Ninive. 

9. „ 62 „ Daniel in lacu leo- 

num. 

10. „ 83 Lavatio pedum. 

11. „ 1 36 Depictio missae 

sacrae. 

12. „155 . Purificatio beatae 

virginis. 
i3. „ i32 . Baptismus Ioan- 

nis. 
14. „ 241 „ Reditus domini 

die divini iudicii. 

Aliae autem picturae item qua- 
dratae minore sunt dimensione ita 
ut non totum spatium in latitudi- 
nem expleant, sed propius ad sini- 
strum marginem admotae a dextra 
parte spatium litterarum notis relin- 
quant, sicut quattuor ex apocalypsi 
animalia pag. 70, 74 v (v. fig. 36), 

13 



Digitized by 



Google 



- 9 8 



78 v, 85 nec non angelus Matthaei 
pag. 182 v et duodecim fastorum 
imagines pag. 143—148 v (v. fig. 7, 
8, 9, 10). 

Ex picturis autem, quae partem 
tantummodo quandam latitudinis co- 
lumnae amplectuntur, paucae sunt, 
quibus est quadrata forma; nam ple- 
rumque sunt specie rectagoni recti, 




Fig. 3 4 . 

ut P a g- 55 caeci sanati, pag. 99 re- 
surrectio dominica, pag. io3 femi- 
nae ad monumentum, pag. 109 do- 
mini ascensio in caelum, pag. 1 1 2 
et 2 1 1 sanctissimae trinitatis effigies 
(v. fig. 38, 40), pag. 109 assumptio 
beatae virginis (v. fig. 37). Deinde in- 
sequuntur simulacra scriptorum lec- 
tionum, epistolarum, euangeliorum, 
nec non sanctorum, quibus missae 



erant dedicatae, sive pectus tantum 
vel hominem genu tenus exprimunt. 
sive totam praebent staturam; quo- 
rum sunt quadraginta quinque pag. 
3, 17, 42 v, 44 v, 50, 56 v, 57 v, 65, 
100, 101, 102, 115, ii8v, 149, 152, 
160, 161, 162 (cum duabus imagini- 
bus), i63, i63v, 164, 167 (cum dua- 
bus imaginibus), 168, 170, 171, 171 v, 
172, 174, 175, 176, 177 (cum dua- 
bus imaginibus), 178 (cum duabus 
imaginibus), i83, 184 (cum tribus 
imaginibus), 185, 187, 188, 190, 
201. Imaguncula vero in latitudinem 
porrecta una tantum reperitur eaque 
angustior, quam latitudo columnae 
est, pag. 170 v, ubi nativitas bea- 
tae virginis depicta est. Duae aliae 
id genus imagines totam columnae 
latitudinem continent : Parabola de 
patre familias qui plantavit vineam 
(v. fig. 35) pag. 4 1 et Lazari a morte 
ad vitam revocatio pag. 58. In ima- 
gine autem amplissima post textum 
posita, quae in altitudinem extenta 
per totam columnae procurrit lati- 
tudinem, archangelus Michaelis vel 
S. Georgius apparet (v. fig. 39). Tum 
elegantia et concinnitate excellunt 
duo quadrata minima dimensione, 
quibus Christi facies et Ioannis bapti- 
zatoris caput decisum (v. fig. 2) picta 



Digitized by 



Google 



99 



inveniuntur. Quam vehementer au- 
tem librarius — is enim huius rei 
praecepta dederat — simulacris de- 
lectatus sit, inde potest colligi, quod 
in singulis etiam litteris figuras vel 
res gestas posuit, ut Pauli pectus 
pag. 3 (v. fig. 4), Domini adventus 
portis clausis pag. 105, (v. fig. 12) 
Christus apud Mariam et Martham 
pag. 176, S. Ludovicus pag. 178. 
Quae omnes variae dimensionis ima- 
gunculae, quae sunt 92, ut litterae 
exornatae variis columnarum locis 
dispositae sunt, modo columna pri- 
ma modo media modo extrema, at- 
que hic quoque ex scriptura in in- 
feriorem pergamenti marginem al- 
bum prominent; qua re elegantem 
speciem prae se ferunt, eamque prae- 
sertim tum, cum scriptura angu- 
stiores sunt. Denique codicis orna- 
mentum conficitur tribus imaginibus, 
quae magnitudine sunt plagulae; 
sunt enim crucifixum medio in ca- 
none, simulacrum Hervoiae equitis 
(v. fig. 1 8) eiusque insigne (v. fig. 3o) 
in fine codicis positum. 

Atque librarius ut pictori, quem 
hac dispositione ad sua praecepta 
alligabat, quasi dux exstitit, ita eius 
artem finibus multo angustioribus 
circumscripsit electis iis textus locis, 



qui ornari debebant, et destinatis iis 
cogitationibus, quibus illi erant or- 
nandi. 

Proinde pertractemus singulas 
imaginum res secundum quattuor 
textus sectiones. Ordiendum autem 
est a missis ad circulum anni ec- 
clesiastici distributis. Librarius cer- 
tum ordinem, qui ad artem revoca- 
tus esset, in digerendis imaginibus 
nequaquam secutus neque maiores 
picturas forma quadrata et latitu- 
dine columnae euangeliis summo- 
rum festorum vel dierum domini- 
corum reservaverat neque minores 
lectionibus et epistulis attribuerat, 
sed id egerat, ut artis ornamenta 
quam maxime variarent. Etsi igitur 
maiores imagines plerumque euan- 
geliis gravium festorum addit, tamen 
interdum singulas quoque lectiones 
illis instruit nulla alia, ut videtur, 
causa nisi libidine variandi commo- 
tus. Qua ratione fieri potuit, ut prae- 
ter solitas et consuetudine usitatas 
res ex novo testamento desumptas 
imagines ad antiquum testamentum 
pertinentes adferret neque in his pin- 
gendis firmis typus adstringeretur. 
Praeterea vero minores picturae in 
altitudinem et latitudinem extentae ut 
ad euangelia explicanda adhibentur 

13* 



Digitized by 



Google 



— IOO — 



ita ei consilio inserviunt, ut iis pro 
depictionibus rerum in capitibus bi- 
bliae sacrae recitatis narratarum 
scriptores ipsi vel auctores sacro- 
rum librorum, qui illis textus lo- 
cis commemorantur, recipiantur. Ut 
unum adferam exemplum, nihil fere 
libidinem illam, qua in materia di- 
gerenda Butko usus est, tam bene 
illustrdt quam quod festum eccle- 
siae celeberrimum, dico sollemnita- 
tem paschae, nulla prorsus imagine, 
pentecosten vero una tantummodo 
eaque mediocri in altitudinem por- 
recta ornavit, cum epistulis feriarum 
quintae hebdomadis quadragesimae, 
quae ecclesiae nullo fere sunt mo- 
mento, spatium quam potest maxi- 
mum concedat. Nam sine dubio 
eius animus rebus antiqui testamenti 
ibi narratis neque umquam ab eo 
visis magis delectatus est quam 
gravissimis rebus novi testamenti, 
quarum forma firmum fere typum 
adepta est. Ut vero a semiimagine 
S. Pauli nunc recedas, quae in pri- 
ma codicis pagina ea littera exor- 
nata inclusa est (v. fig. 4), a qua 
epistula Dominica 1. adventus ad 
Romanos 1 3, 11 — 14 orditur, pri- 
mum simulacrum quadrata forma et 
latitudine columnae pag. 1 1 iriter 



primam et alteram missam in nati- 
vitate Domini positum erat. Euan- 
gelium in nativitate Domini ad 1. 
missam Lucas II, 1 — 15 describit 
nativitatem Christi, euangelium in 
nativitate Domini ad 11. missam 
praedicationem ad pastores. Certe 
ex intentione librarii in miniatura 
supra commemorata secundum con- 
suetudinem palaeochristianam et ad 
postremum usque medium aevum 
retentam, quam Butko ignorare non 
potuit, ambae actiones in unam ean- 
demque tabellam unitae sunt. Gra- 
tum delectationisque plenum esset 
nosse, quid Butko de insequenti ima- 
gine pag.. 1 1 v ad euangelium in 
nativitate Domini ad 111. missam 
praescripserit, ubi pictor deficiente 
argumento historico in clarissimo 
illo initio euangelii Ioannis ex sche- 
mate illo descriptionis nativitatis fi- 
gurarum sat pleno balneum infantis, 
quod in praecedente imagine prae- 
termiserat, singulari, de quo postea 
sermo erit, ornatu usus addidit. Ad 
textum epiphaniae Domini pag. 16 b 
secundum euangelium Matthaei II, 
1 — 13 adoratio magorum, in oc- 
tava huius festi pag. 1 7 b secundum 
praescriptum euangelium Ioannis 1, 
29 — 35 baptismus Christi depictus 



Digitized by 



Google 



IOI 



est. Id genus picturae formae qua- 
dratae et latitudinis columnae com- 
plures inveniuntur; itaque pag. 20 
dominicae II. post epiphaniam nup- 
tiae Canaenses destinatae sunt (v. 
fig. 34) secundum euangelium Io- 
annis II, 1 — 11; pag. 48 v fe- 
riae VI. post domin. 111. quadrage- 
simae Samaritana ad fontem secun- 
dum euangelium Ioannis IV, 5 -43; 
pag. 57 feriae V. post IV. domin. 
quadragesimae iuvenis Naimensis re- 
vocatio a morte secundum euange- 
lium Lucae VII, 11 — 14; pag. 83 
feriae v. maioris hebdomadis in coe- 
na domini lavatio pedum secundum 
euangelium Ioannis XIII, 1 — 15. 
Praeterea textus euangeliorum mi- 
noribus picturis in altitudinem vel 
in latitudinem porrectis illustratus 
est. Illarum autem in numerum pag. 
55 v. ad feriam iv. post iv. do- 
min. quadragesimae sanatio caeci- 
geni referenda est secundum euan- 
gelium Ioannis IX, 1—40; pag. 99 v 
ad sabbatum sanctum secundum 
euangelium Matthaei XXVIII, 1 — 8 
resurrectio; pag. io3 ad feriam V. 
post pascha Magdalena ad monu- 
mentum Domini secundum euange- 
lium Ioannis XX, 1 — 10; pag. 109 
ad diem ascensionis Domini ascen- 



sio secundum euangelium Marci XVI, 
14 — 20. harum vero in numero ha- 
benda sunt pag. 41 ad feriam VI. 
post domin. 11. quadragesimae agri- 
colae in vinea secundum euange- 
lium Matthaei XXI, 33—46 — est 
enim unica parabola, cui simulacrum 
destinatum est (v. fig. 35) — et pag. 
58 ad feriam VI post domin. IV 
quadragesimae revocatio Lazari ad 
vitam secundum euangelium Ioan- 
nis XI, 1—46; quae quidem picturae 
omnes scenam quandam ex euan- 
gelii textu missae desumptam prae- 
bent. Itaque est historica, ut dicitur, 
scena, quae exhibetur; quin etiam 
in litteram T copiosissime exorna- 
tam, a qua euangelium dominicae 
in octava paschae proprium Ioann. 
XX, 19 — 3i capit initium, eiusmodi 
scena historica inserta est, 1. Christi 
adventus portis clausis (v. fig. 12). 

Ad illustranda vero passionis 
euangelia hebdomadis paschalis alia 
ratio adhibita est; invenis enim pag. 
70, 74 v, 78 v, 85 ad passio- 
nem secundum Matthaeum domi- 
nica palmarum, ad passionem se- 
cundum Marcum feria 111. maioris 
hebdomadis, ad passionem secun- 
dum Lucam feriae IV. maioris heb- 
domadis, ad passionem secundum 



Digitized by 



Google 



— 102 — 



Ioannem feria VI maioris hebdoma- 
dis semiimagines angeli, leonis (v. 
fig. 36), vituli, aquilae. Ad pente- 
costen, cuius euangelium Ioannis 
XIV, 23 — 3i non historicum argu- 
mentum, sed Christi promissionem 
de S. Spiritu mittendo continet, pag. 
1 1 2 ante euangelium simulacrum 
sanctissimae trinitatis positum est 
(v. fig. 38) et singularis illa nota- 
bilisque ratio, qua Spiritus Sanctus 
hic depingitur, fortasse aliqua ex 
parte praecepto librarii debetur. Nam 
satis mirum est, quod imaginem non 
potius textui epistulae, quae secun- 
dum acta apostolorum II, i — 12 
adventum Spiritus Sancti narrat, ad- 
iecit ; hic enim historicae imagini 
iam parata et usitata forma praesto 
fuisset, quae ratio eo magis nos 
miros debet habere, quod alias quo- 
que epistulas picturis quadratae for- 
mae et latitudinis columnae orna- 
vit, ut epistulam feriae II. post do- 
minicam passionis (Ionas III, 1 — 10), 
ubi Iona ante regem Ninives, et 
epistulam feriae 111. post dominicam 
passionis (Daniel xill, 28 — 42), ubi 
Daniel in lacu leonem depingitur. 

Alia ornandi ratio, quae cum ra- 
tione historicis scenis illustrandi va- 
riat, in eo posita est, quod lectioni- 



bus vel epistulis vel euangeliis si- 
mulacra adponuntur auctores pec- 
tore aut genu tenus exprimentia; 
semel etiam tota figura conspici pot- 
est; itaque semel Paulus pag. 3 (v. 
fig. 4), ter Lucas pag. 42 v, 65 v, 
115, quater Ioannes pag. 100, 101, 
io3, 118 v (v. fig. 41), quinquies 
prophetae pag. 17 Isaeos, pag. 50 
Daniel locis, quibus eorum libri ci- 
tantur, sed ad epistulam feriae v 
post iv domin. quadragesimae, quae 
ex libro Regum 4, 25 — 38 de- 
sumpta est, auctor non nomina- 
tur ; at vero pag. 56 v imago pro- 
phetae illius Elisaei, qui quomodo 
filium Sunamitae a morte revoca- 
verit, illo textu narratur itemque 
ad epistulam feriae VI post IV do- 
min. quadragesimae pag. 57 v si- 
mulacrum prophetae Eliae, qui quo- 
modo filium viduae Sarephtanae 
revocarit epistula 111 libri Regum 
commemoratur ; nec non ad epi- 
stulam feriae 11. post III. domin. 
quadragesimae, ubi secundum IV. 1. 
Regum 5, 1 — 16 similis ratio inter- 
cedit, nisi quod loco Elisaei huc 
referendi Elias depictus est, de qua 
re infra disputabitur. 

Exornatio autem alterius textus 
partis, dico canonis, haud multum 



Digitized by 



Google 



— 103 — 



ab usitata ratione medii aevi, de qua 
nuperrime sagaciter tractavit V. C. 
Antonius Springer: „Der Bilder- 
schmuck in den Sacramentarien des 
friihen Mittelalters " , Leipzig 1 889, 
recedit. Ante praeparationes ad mis- 
sam pag. i36 v simulacrum altaris 
cum supellectile liturgica et sacer- 
dote et ministrante veluti exordium 




Fig. 35. 

praemissum est, pag. 139 illud „vere 
dignum et iustum est", pag. 140 
illud „te igitur" (v. fig. 32) initiali- 
bus insignita sunt et inter haec pag. 
139 v simulacrum totum Christum 
cruci fixum inter Mariam et Ioannem 
exprimens positum est, quod cum 
sacerdoti ex more canonem reci- 
tanti osculo tangendam esset, hic, 
ut in aliis quoque sacramentariis 
fieri solet, fere deletum est. 

Notabile autem est, quod illa 
T, ex qua glagolitica lingua illud 



„vere dignum et iustum est" ex- 
orditur, quamquam flexis cygni col- 
lis ornata est, tamen contra consue- 
tudinem neque magnitudine neque 
ornamento a ceteris initialibus dif- 
fert. Sed littera T in „te igitur" 
iam saepimento quadrato, quod in 
hoc codice nisi raro non reperitur, 
prae ceteris eminentior facta est (v. 
fig. 32). Elegantissime vero pag. 14 
illud „Pater noster" exornatum est, 
cum iuxta verba precationis caput 
Christi in parvo quadro aureo pic- 
tum est positum. 

Mirae et insignes in descriptione 
tertiae textus partis sunt imagines- 
fastorum, cum initio singulorum 
mensium in quadrato minoris lati- 
tudinis quam est latitudo columnae 
aliqua figura cum mensis negotiis 
posita est (v. fig. 7, 8, 9, 10), atque 
hic nonnullae notabiles discrepan- 
tiae a solita serie inveniuntur. Cum 
vero discerni nequeat, utrum singu- 
lae adumbrationes hic quoque a li- 
brario praescriptae an alia exempla 
usui fuerint, postea de iis tractabi- 
mus tum demum, cum de compo- 
sitione agetur. 

In quarta parte missarum pro- 
priarum Butko semel tantummodo 
in missa diei Mariae purificationis 



Digitized by 



Google 



— 104 — 



rationem in missis ad circulum anni 
praecipue adhibitam secutus est tex- 
tum euangelii singularum missarum 
quadrato latitudinis columnae exor- 
nandi. Ad II. Februarii pag. 155 
praecepit secundum euangelium Lu- 
cae II, 22 — 32 oblationem Iesu in 
templo; die Mariae assumptionis au- 
tem argumento euangelii Lucae X, 
38 — 42 de Christo apud Martham 
et Mariam versante initialem tantum 
litteram exornatam destinavit, in ini- 
tio vero missae sollemnis Mariae as- 
sumptionem in caelum posuit (v. 
fig. 37), quae ad diem festum, non 
autem ad textum missae pertinet. 
Haec autem illustrandi ratione semper 
fere etiam in ceteris festis adhibita 
est; itaque festo Mariae nativitatis 
re vera nativitas virginis depicta est 
pag. 179, festo divinae trinitatis haec 
ipsa sanctissima trinitas pag. 211 (v. 
fig. 40), et raro tantum auctores 
euangeliorum ipsi, sicut ad missam 
die XIV. Octobris pro Callixto papa 
pag. 185 v Lucas euangelista, quod 
ex eius euangelio caput hoc die re- 
citabatur, ad missam diei festi om- 
nium sanctorum Kal. Novembribus et 
exaltationis crucis die XIV. Septem- 
bris euangelista Ioannes pag. 181 et 
187, ceterum semel pag. 168 prae- 



ter sanctum diei, S. Paulum, Mat- 
thaeus, quoniam ex eius XI, 16-23 
euangelium illius diei desumptum 
erat. Eadem de causa pag. 149 
etiam figura apostoli Pauli ante ini- 
tium epistulae ex eo haustae po- 
sita est, item pag. 2o3 in missis 
omnium festorum, qui sanctis doc- 
toribus dedicati sunt. 

In hac quarta parte haec regula 
plerumque observata est, ut sanctus 
diei depingatur figura partim tota, 
partim genu tenus expressa, non- 
nunquam binis vel trinis sanctis 
coniunctis. Itaque imagine expressi 
sunt pag. 152 v ad Pauli conver- 
sionem xxv. Ianuarii Paulus; pag. 
160 ad Kal. Maias apostoli Philip- 
pus et Iacobus; pag. 161 ad iv. 
Mai Ciriacus episcopus ; pag. 162 
ad VI. Mai festum euangelistae Io- 
annis ante portam latinam euange- 
lista Ioannes; ibidemque S. Damia- 
nus et S. Michaelis archangelus una 
tabula, quamquam eorum missae in 
dies insequentes VII. et VIII. Mai 
cadunt; pag. i63 ad XI. Iunii apo- 
stolorum discipulus Barnabas ibi- 
demque ad xili. Iunii S. Antonius 
Patavinus; pag. 167 ad XXVIII. Iu- 
nii vigilias SS. Petri et Pauli, S. 
Petrus; pag. 167 ad diem festum 



Digitized by 



Google 



io5 



ipsum ambo principes apostolorum; 
pag. 168 ad commemorationem S. 
Pauli XXX. Iunii simulacrum tan- 
tummodo Pauli solius; pag. i3o ad 
XIII. Iulii S. Margaretha ; pag. 171 
ad XXII. Iulii S. Magdalena; pag. 
171 v ad XXIII. Iulii S. Apollina- 
ris; pag. 172 ad XXV. Iulii apo- 
stolus Iacobus maior; pag. 174 ad 

X. Augusti Laurentius; pag. 175 ad 
XII. Augusti S. Clara; pag. 177 ad 
XIX. Augusti S. Ludovicus Tolo- 
sensis; eademque in pag. ad XXIV. 
Augusti apostolus Bartholomaeus ; 
pag. 1 78 missa regis Ludovici XXV. 
Augusti nimirum eius imagine ex- 
ornari debebat; errore autefn simu- 
lacrum Ludovici Tolosensis repeti- 
tum est; eadem pag. ad XXVIII. 
Augusti S. Augustinus; pag. i83 ad 
xxvii. Septembris SS. Cosmas et 
Damianus; pag. 184 ad XXIX. Sep- 
tembris S. Michaelis archangelus ; 
pag. 184 v ad XXX. Septembris 
S. Hieronymus ibidemque ad iv. Oc- 
tobris S. Franciscus; pag. 188 v ad 

XI. Novembris S. Martinus; pag. 2o3 
ad XXV. Novembris S. Catharina. 
Qua ab consuetudine discedit missa 
euangelistae Matthaei XXI. Septem- 
bris, cum pro eius simulacro pag. 
182 v imago eius angeli profertur. 



Contra vero festum crucis inven- 
tioni sacratum III. Mai pag. 160 
semiimagine S. Helenae, ad quam 
haec res potissimum pertinebat, or- 
natum est. Prorsus ab aliis diduc- 
tum est simulacrum decisi capitis 
Baptizatoris (v. fig. 2), cuius parva 
quadra pag. 178 v in fine eius mis- 
sae posita est. Postremum duae pre- 
cationes picturis notatae sunt, dedi- 
catio aquae depictione Ioannis bap- 
tismi, quadrato columnae latitudi- 
nis expressa pag. i32, et sequentia 
„dies irae" imagine paulo minore 
mundi iudicem in throno sedentem 
monstrante. Fini textus post mis- 
sam pro peccatis sequens adiuncta 
est depictio Michaelis archangeli aut 
S. Georgii magnum per spatium ex- 
tensa, cum duae extremae paginae 
totius codicis imagini Hervoiae ducis 
eiusque armorum reservatae essent. 
In frequenti classe missarum pro- 
priarum librario liberum erat ar- 
bitrium imaginum disponendarum. 
Qua in re nulla praesto erat tra- 
ditio, quae ornatum picturarum fe- 
stis quibusdam principalibus gra- 
vissimisque attribuisset ; atque erant 
fortasse eminentes festi S. Mariae 
dicati, quos neglegere non poterat. 
Eo magis autem mirandum est quod 



u 



Digitized by 



Google 



— io6 — 




Fig. 36. 



praeter apo- 
stolos,euan- 
gelistas,apo- 
stolorum dis- 
cipulos, cla- 
rissimos in 
litania mag- 
na comme- 

moratos 
sanctos et fe- 



minas martyras, sicut S. Catharinam, 
quam tota christianitas ubique vere- 
batur, nulli superiorum collegiorum 
monachorum sancti ornati sunt, quod 
Benedictus et Scholastica desunt, nec 
non sancti medii aevi posterioris ex 
Dominico ordine, sicut Dominicus 
et Petrus martyr, quod, ut iterum 
dicam, praeter illos antiquos ec- 
clesiae sanctos canonizati tantum 
Franciscani adferuntur: S. Francis- 
cus, S. Antonius Patavinus, S. Clara, 
S. Ludovicus episcopus, S. Ludo- 
vicus rex. Quae cum ita sint, aut 
librarius ex ordine fratrum mino- 
rum prodierat aut, id quod veri est 
similius, codex basilicae collegii cui- 
dam huius ordinis destinatus erat. 

Ter repetitus archangelus Michae- 
lis, sanctus patronus Franciscanorum 
corporis, semel sat mire coniunctus 
cum S. Damiano, cuius nomen pri- 



mae Franciscanorum coloniae sum- 
mo est momento, in hoc rerum con- 
textu notabilis esse debet. Neque 
forte fortuna factum esse videtur, ut 
praeter dies S. Mariae festos ex ge- 
neralibus ecclesiae festis in illa parte 
missarum propriarum crucis inven- 
tio et exaltatio tantum praedicantur. 
Veneratio s. crucis autem Francis- 
canis maxime erat cordi et saeculo 
decimo quarto quintoque Francisca- 
norum tantum basilicae sunt, in qui- 
bus legendam crucis inventionis de- 
pictam videmus. Ut exemplum adfe- 
ram, commemoro basilicam S. Crucis 
Florentiae, S. Francisci urbis Arezzo 
cum perfectis picturis ab Angelo 
Gaddi et Petro de Burgo S. Se- 
pulcri pictis. 

Quodsi considerare adgredimur, 
quo modo miniator hoc uber pro- 
gramma subtiliter excogitatum ex- 
secutus sit, primum monendum est 
eum duos programmatis locos male 
intellexisse. Ad missam enim S. An- 
tonii Patavini die XIII. Iunii pag. 
i63 v librarius spatium reliquerat 
semiimagini illius sancti pingendae. 
Figura vero, quae ibi a pictore 
prolata est, calvi est senis violacea 
toga cucullata vestiti, qui nusquam 
nulloque prorsus pacto pro imagine 



Digitized by 



Google 



— io7 



Antonii Patavini, qui semper iuve- 
nis inducitur, habendus est, quo- 
niam eum cineracea veste Francis- 
canorum indutum semper depingi 
constat. Sine dubio igitur pictor lo- 
co Antonii Patavini imaginem An- 
tonii abbatis errando posuit. Al- 
terum erroris exemplum est pag. 
178 ad XXV. Augusti, ubi ad mis- 
sam S. Ludovici regis eius simu- 
lacrum in initiali collocari debebat. 
Pictor vero pro regis imaginem Lu- 
dovici episcopi Tolosensis delinea- 
vit, quem iam aliquot paginis ante 
suo loco depinxerat. Qua ex re 
colligi potest pictorem textum mente 
non comprehendisse et quamquam 
compererit locis supra commemora- 
tis Antonium et Ludovicum collo- 
candos esse, tamen memoria non 
retinuisse, uter Antoniorum Ludovi- 
corumve describi deberet, ita ut for- 
tuito ac temere illum sanctum eius- 
dem nominis pingeret, qui quidem 
in eius mentem incidit. Itaque li- 
brarius, qui cum praecepta illa iam 
supra laudata glagolitica lingua da- 
ret, pictorem ex textu ampliorem de- 
pingendi rationem, si oporteret, pa- 
raturum esse confidebat, hac spe 
male deceptus est. Nam depictor 
textum slavicum nequaquam intelle- 



gens praeceptis illis tum demum uti 
potuit, cum erant in suum sermo- 
nem conversa. Videmus enim va- 
riis codicis locis aut iuxta imagi- 
nem aut inferius in margine breves 
adnotatiunculas de re pingenda ob- 
iter in lingua latina factas, eas qui- 
dem stilo argenteo et gothica mi- 
nuscula exaratas, quae quamquam 
plurimis locis sublatae erant, tamen 
passim aut integrae remanebant aut 
saltem dilucida vestigia relinquebant. 
Itaque sat plane apparent pag. 
42 v lucas, 44 [EJtias, 50 [D]a- 
n[iet], 56 v E P, i. e. Eliseus pro- 
pheta, 100 john, eua[n]gefi[sta], 
100 v joha, 102 ioh[annes], 1 o3 ma- 
ria magdalena [ven]it ad sepulcru, 
149 v [Pautjus ap, 163 barnaba, 
164 Stus Vit[us] cresce[n]tia m[o- 
destus], 167 Sts. petrus, 170 v mar- 
garefa, 171 v apotina[ris], 175 ctara, 
177 bartolomeus, 178 agostinus epi, 
185 v Lucas euagetista, 190 sca 
Chatarina, 2 1 1 sta trinitas. Ex- 
stant reliquiae inscriptionum etiam 
aliis locis, ex quibus effici potest 
eas rem depingendam breviter sig- 
nificasse, sicut apud Danielem in 
lacu leonum pag. 62 v legas teon, 
pag. 167 in depingendis Maria et 
Martha .... 7narta, pag. 179 apud 

14* 



Digitized by 



Google 



io8 



Mariam ortam maria amta 

par .... Aliae vero talium inscrip- 
tionum reliquiae, quas indages, iam 
legi nequeunt, ut pag. 105, 109, 168, 
178V, 187. 

Has autem inscriptiones non post 
factas esse, quae spectatoribus tex- 
tum glagoliticum non intellegentibus 
explicationem praeberent, inde fit 
probabile, quod quaedam partes id 
genus inscriptionum margine imagi- 
num coopertae sunt ita ut eas prius 
inscriptas esse statuendum sit quam 
imagines ipsae sint depictae. Pic- 
tor igitur, cum sermonem glago- 
liticum non intellegeret, illa librarii 
praecepta ut sibi in latinum conver- 
terentur poposcisse et celeriter ad- 
notasse videtur; qua re interdum 
unus alterve error facile potuit ad- 
mitti. Itaque imagini prophetae ad 
epistulam feriae II. post III. domini- 
cum quadragesimae depictae [EJlias 
adscriptus est, cum in illo ca- 
pite IV. 1. Regum v, 1— 16 de Eli- 
seo agatur. Quae vero deinde ex 
nostra observatione effici possunt, 
haec sunt: pictor nequaquam indi- 
gena Spalatensjs sermonem eius ter- 
rae, etsi litterarum peritus fuit, non 
intellexit et postquam ei haec prae- 
cepta brevia lingua latina concepta 



oblata sunt, ipse cum codice solus 
est destitutus. 

Cum vero figura litterarum a 
librario praeformata esset, artifex 
exigua tantum pingendi libertate 
usus est. Liber atque solutus qui- 
dem erat in persequenda compo- 
sitione, sed argumentum ei prae- 
scriptum atque ipsum spatium de- 
pingendum terminationibus finitum 
fuisse scimus. Bis tantum licentiam 
sibi sumpsit paulumper mutandi. 
Pag. 109 enim in Domini ascen- 
sione et pag. 187 in semiimagine 
Ioannis euangelistae area depingen- 
da a librario ut haud raro spa- 
tium textus transgrediente in infe- 
riorem folii marginem detracta erat. 
Pictor igitur hanc designatam ta- 
bulae inferiorem partem rasit, id 
quod luculenta vestigia demonstrant, 
et aream depingendam tanto ampu- 
tavit quantum eius compositio re- 
quirebat. Quod ad alteram rem pag. 
187 attinet, mira observatio fieri 
potest. Verba praecepti Ioh evan. 
in spatio prioris a librario designa- 
tae areae stilo argenteo posita erant 
et in rasura legi possunt. Qua re 
nostra opinio supra commemorata 
confirmatur plurima praeeepta, in 
quibus omnia fere glagolitica, intra 



Digitized by 



Google 



— iog 



campum depingendum cxarata fu- 
isse et depictione obtecta esse. Sed 
aliud est, quod premendum esse 
videtur. Lineis primo instrumento 
acuto nullo colore tingente cursim 
ductis, deinde stilo argenteo correc- 
tis in inferiore folii margine iterum 
illud Iohannes euangelista scriptum 
est. Quod si diligentius inquiras, 
illam vicissitudinem paulo mino- 
ris et accuratioris scripturae, quae 
in margine imaginum ipsarum re- 
peritur et interdum aliqua ex parte 
pictura obtegitur, et paulo neglectio- 
rum linearum in membranae mar- 
gine saepenumero facile cognoscas. 
Quae res ita explicari posse vide- 
tur. Artifex enim initio codicis ar- 
gumentum imaginum explicantibus 
ascriptionibus latinis, quae penna 
scriptoria erant exaratae, exponere 
conatus est. Itaque in pancharta 
quae dicitur semiimaginis pag. 17 v 
belle diligenterque scriptum est : 
ISAIASP Nam omnia propheta- 
rum et sanctorum nomina, quorum 
primam ascriptionem pictura sua 
cooperuit, memoria retinere posse 
sibi visus non est; qua re nomina, 
dum imagines depingebat, cum iis 
locis, quibus res ei dubia esse po- 
tuit, tum praecipue apud scriptores 



antiqui novique testamenti, quorum 
quidem figuras inter se fere pa- 
res et similes faciebat, iterum ce- 
leri manu in margine posuit, ut 
ante oculos haberet, cum panchar- 
tas explebat vel alias inscriptio- 
nes libris, quos illi viri manibus te- 
nent, inserebat. Quod propositum 
hoc uno tantum loco perfecit, sive 
pictor post defessus sive has in- 
scriptiones latinas ut textui glago- 
litico male aptas facere vetitus est, 
id quod vero minus habet veri si- 
militudinis, cum magna pancharta in 
Hervoiae ducis insigni latinam ex- 
hibeat inscriptionem. . 

Ars ipsa maxime firma est at- 
que solida. Litterae imaginesque 
aequaliter omnes eiusdem manus 
pigmentis quae vocantur opacis con- 
fectae sunt, qui quidem colores ex- 
emptis paucis locis, quibus segmina 
passi remittunt vel humore cor- 

rupti sunt, 
ubique in- 
tegri con- 
servaban- 
tur. Au- 
rum quo- 
que ad 

plenius 
ornandum 




Fig. 37. 



Digitized by 



Google 



— I IO — 



adhibitum est. De electis vero colo- 
ribus auroque adhibito nostrae ima- 
gines frequentes planam redduht ra- 
tionem. Id genus enim composi- 
tiones nullo pacto cum septentrionali 
arte cohaerent, sed si rem universam 
et singula spectes, propriae sunt ulti- 
morum assectatorum magistri Jocti 
generis pingendi, quod saeculo deci- 
mo quarto exeunte, quamquam pro- 
prietate loci aliqua ex parte inter se 
differebat, tamen tota Italia vigebat et 
dominabatur; neque cum Byzantino- 
rum arte habent quidquam commune 
et licet de compositionibus formis- 
que taceas, quod color viridis me- 
dia in carne deest, iam inde apparet 
hanc, de qua disputamus, artem a 
Byzantina toto coelo diversam esse. 
Quodsi hic artifex uberiores com- 
positiones Christiani cycli in meros 
dialogos figurarum tranquille iuxta 
astantium dissolvit, hac consuetu- 
dine cum optimis eorum qui mino- 
ribus tabellis pingunt, consentit; 
nam etiam in Florentinis libris cho- 
ralibus saeculi decimi quarti, qui a 
summis artificibus sunt picti, et apud 
Attavante ipsum similem consuetu- 
dinem reperimus. 

Hic igitur artifex licet in numero 
praestantium pictorum nequaquam 



sit ducendus tamen arte ornandi sat 
idonea praeditus est; qua re ei or- 
namenta, in universum si spectas, 
omnino figuris melius processerunt ; 
attamen concedendum est eius quo- 
que imagunculas spatio plerumque 
feliciter expleto et vigore colorum 
considerate disposito quantum ad 
ornatum attinet oculis iucundae esse 
oblectationi. In litteris exornandis ea 
forma principe astrictus 6rat, quam ei 
librarius praeceperat; attamen sunt 
aliquot loci, sicut pag. 15, 20, 21, 
22, ex quibus colligas eum orna- 
menta sua maiore libertate confor- 
masse, a praecepto suo digressum 
esse, varias helices applicasse. Sin- 
gulis quidem locis coactus est cra- 
tem apud slavicas litteras exornatas 
usitatam retinere (v. fig. 24), plerum- 
que vero iis foliis fructibusque uti- 
tur, quae memoriam praecipue libro- 
rum choralium Italicorum ecclesiasti- 
corum adferunt. Atque iam supra 
monitum est ei et quod veri simile 
est, iam librario missale latinum 
praesto fuisse, id quod probatur for- 
ma glagoliticae litterae W, cuius 
forma multis locis, quibus textus la- 
tinus litteram J praebet, proprius ad 
hanc accedere incipit. Littera tan- 
tum P cum foliatura ramo arido 



Digitized by 



Google 



— III 



circumplicata alterius ornandi syste- 
matis est (v. fig. i); qua re demon- 
stratur omnia exemplaria in usum 
vocata esse, quotquot eo loco ubi 
scribebatur forte adfuerint. Litterae 
autem modo insignibus ornatae sunt 
(v. fig. 17, 19) modo rebus ex histo- 
ria desumptis; hoc cum fit, tum 
capita tantum vel semifigurae inve- 
niuntur et quam compte eleganter- 
que hic artifex eiusmodi figuras ad 
decorandi usum formare sciat, docu- 
mento sunt simulacra Pauli (v. fig. 4) 
et Domini portis clausis apparentis 
(v. fig. 1 2) hic repetita. Atque modo 
per iocum facies in alveis litterarum 
collocat (v. fig. 20), modo polite ubi 
sacerdos benedictionem in aqua lu- 
stranda dat, manum benedicentem 
(v. fig. 33). Splendide autem deco- 
rata sunt apocalyptica animalia, ex 
quibus Marci leonem exempli gratia 
praebemus (v. fig. 36). Quam magni- 
fice enim caput Ioannis (v. fig. 2) et 
facies Christi, si respectum ornatus 
ducis, tractata sunt ! 

Ut vero genus moresque huius 
artificis paulo accuratius definiamus, 
imagines ipsae diligenter pertractan- 
dae sunt. 

Primum autem adgrediamur ad 
contemplandas scenas figurarum ple- 




nas, quae hi- 
storicae vo- 
cantur. Na- 
tivitas Chri- 
sti pag. 1 1 
prope acce- 
dit ad sce- 
nam ex anti- 
quiore eccle- 
siastica arte 
Fi e- 38 - traditam, 

quae et in arte Byzantina et in Italica 
posterioris aetatis mediae permane- 
bat: Madonna enim in culcitis supina 
iacet tegmine velata et iuxta eam in- 
fans in praesepe, adstat autem Iose- 
phus meditans cubito in genu inni- 
tente et gena in manum applicata; 
stabulum significatur simplici fastigio 
stipula contectoj quod quattuor tra- 
bibus infabricatis innititur. Qua cum 
scena ratione tradita coniuncta est 
praedicatio nativitatis ad pastores, 
qui a dextro margine videntur ange- 
lum suspicientes, qui de caelo dela- 
bens eos adloquitur, cum grex in 
pictura primus positus sit. 

Primo autem conspectu mira no- 
bis videtur imago pag. 1 1 v. Ite- 
rum enim videmus illam nudam 
casam, quae tect;o stramenticio eius- 
que quattuor trabibus, indicatur et 



Digitized by 



Google 



— 112 — 



infantem in parva aquali stantem, 
qui nimbo crucis Christus designa- 
tur. Infans ipse dextra dat bene- 
dictionem. Ab utraque parte sin- 
gulae feminae stant; una est capite 
tegumento albo velato, altera in ca- 
pite linea margaritarum utitur; ful- 
ciuntque utrimque infantem. Quae 
scaena quamquam, ut iam supra 
dixi, primo obtutu aliquid mirationis 
habere videtur, tamen attentius si 
eam oculis perlustramus, nihil aliud 
significari reperimus quam infantis 
balneum, quod more antiquitus tra- 
dito in uberioribus nativitatis de- 
pictionibus una cum nativitate offer- 
tur, idque tam frequenter, ut lon- 
gum sit singula exempla proponere. 
Hic vero illa res a principe scaena 
seiuncta in propria imagine tertiae 
in nativitate Domini missae ad- 
dita est. 

Neque adoratio magorum pag. 
16 v quicquam peculiare praebet, 
quantum quidem iconographiam re- 
spicis. Ante cavam petram S. Virgo 
in saxo sedet vestitum infantem in 
gremio tenens; qui benedicit primo 
ex magis genibus nixo, qui maior 
natu est ambobus aliis, qui post 
eum constiterunt, atque barbatus. 
Tres omnes albis vestimentis induti 



aureas coronas denticulatas gestant. 
Prope Mariam adstat Iosephus; ab 
astro producti radii super infantem 
submittuntur. 

Typica est etiam ipsa depictio 
Christi baptismatis pag. 17 b. Me- 
dius conspicitur Christus in Iordane, 
a sinistra parte Baptizator canis cri- 
nibus fuscis pellibus vestitus; ab eius 
tergo unus angelus, alter a dextera 
genstans rubram Christi tunicam. 

Singularem propriamque artificis 
cogitationem redolet demum pic- 
tura nuptiarum Canaensium pag. 20 
(v. fig. 34). Ad mensam adsident 
sponsus sponsaque et duo ad nup- 
tiarum sollemnia invitati senes, qui 
omnes habitu saeculo quarto de- 
cimo usitato induti sunt. A fronte 
servus amphoras complet. Ad Do- 
minum, qui iuxta matrem suam in 
alto arcisellio ad sinistrum mensae 
latus angustum sedet, Maria se con- 
vertit in eius aurem loquens. Co- 
natus autem hunc dialogum clande- 
stinum exprimendi, hunc gravem 
matris susurrum, hanc fere indigna- 
bundam animi attentionem Christi, 
qui iam gestum benedicendi facit, 
depingendi artifici felicissime suc- 
cessit et sine dubio adfirmare licet 
hoc esse optimum quod in conamine 



Digitized by 



Google 



— H3 — 



animi affectiones exprimendi con- 
sequi potuerit. Maxime autem nota- 
bilis est ornatus in latere arcisellii 
Christi. Videmus enim in ligno scalp- 
tas duas porticus alteram super al- 
teram, quarum arcus speciem asini 
tergorum prae se ferunt quaeque 
nos ad memoriam architectonici or- 
natus mediis tabulatis Venetiarum 
domorum peculiaris excitant; quae 
evidenti veritatis studio hac in ima- 
gine imitando efficta sunt. 

Hoc in fastigio artis artifex se- 
quenti quoque pictura, quae pag. 4 1 
parabolam vineti reddit, perseverat 
(v. fig. 35). Nani hic quoque op- 
time ei contigit iratum patrem fa- 
milias rursum pforsum cursantem 
et rationem reposcentem atque agri- 
colas rationem reddendam evitare 
studentes, cum intentissime opus 
tantum se curare simulant, fingere. 
Nullius momenti est imago Sama- 
ritanae ad fontem pag. 84 v. Ab 
utraque putealis parte constiterunt 
Christus loquens et mulier situlam 
trochlea moliens. In pictura extrema 
porta urbis specie castelli apparet, 
post quam turris conspicitur non 
fastigata et compluribus tabulatis 
ultra marginem imaginis progre- 
diens, qua Spalatensem turrem cam- 



panariam in memoriam reduci ne- 
gari nequit. 

Simili modo caeci sanatio pag. 
55 v merum fit colloquium. Iesus 
enim conspergit oculos caeci baculo 
innixi compluribus apostolis tabulam 
explentibus, ex quibus Petrus solus 
more tradito caerulea tunica ful- 
voque pallio amictus et claves ge- 
minas manu tenens apparet, isque 
tota figura. 

In iuvenis Naimensis revoca- 
tione ad vitam depingerida pag. 57, 
quae quidem item ante portam op- 
pidi geritur, artifex ex difficultate 
Dominum eiusque comites, gerulos 
cum feretro matremque genu ni- 
xam in exiguo spatio constituendi 
hac tantum ratione se novit expe- 
dire, ut personas incommode alias 
super alias coacervatas varia magni- 
tudine effingat. 

Lazari revocatio a morte pag. 
58 item a typo tradito recedit, hic 
vero gravi inscitia. Ante sarcopha- 
gum lapideum, cuius cooperculum 
loco suo motum est, Christus stat 
benedicens; Lazarus autem in eo 
iacet, ineptissime quasi pendens de- 
lineatus, atque in extrema pictura 
ambae sorores securae et unus ex 
apostolis. 



15 



Digitized by 



Google 



— ii4 



Pag. 61 v videmus Ionam ver- 
santem ante regem Ninives, qui ad 
dextram partem cistae altae pulvinis 
tectae sedet. Propheta viridi tunica, 
violaceo amiculo, pileo compluries 
in se ipsum implicito vestitus, quem 
pileum habitus in Italia usitatissimi 
proprium fuisse ex clipeis Pisanelli 
triginta fere annis posterioribus di- 
dicimus, vehementi sermone cum 
rege colloquitur verba sua expressis 
gestibus dextrae sublatae comitans. 
Ad optimam imaginis partem perti- 
nent quinque adulescentes aulici, qui 
in extrema pictura sunt, quod arti- 
ficem, cum eorum astrictas bracas, 
compressas et breves tunicas zonis 
circum coxam coniectis cinctas, cu- 
cullos variorum colorum depingeret, 
certe hominum elegantium habitum 
sua aetate cotidianum imitari volu- 
isse statuendum est. 

Optimis compositionibus autem 
adnumeranda est pictura Danielis in 
lacu leonum pag. 63 v. Belle enim 
depicti sunt propheta qui in lacu 
cingulo tantum tenus cerni potest 
quocum radio superne collustrato 
quattuor leones eum lambentes bene 
dispositi sunt, nec non Darius rex 
coronam in lilia exeuntem gestans, 
qui cum comitatu accedit admirans- 



que asseclis quae in lacu geruntur 
demonstrat. 

Parum vero processit pictura la- 
vationis pedum pag. 83. Omnes apo- 
stoli stant; Petrus dextrum pedem 
nudatum in vas calicis forma fac- 
tum imponit, ad quod Dominus se 
demittit. 

Depingendae resurrectioni pag. 
99 v et Magdalenae ad sepulcrum 
pag. io3 tam pusillae areae re- 
lictae erant, ut pictor quasi com- 
pendium tantum solitarum com- 
positionum praebere posset, sicut 
Dominum cum vexillo victoriae iux- 
taque turbam custodum, qui capiti- 
bus tantummodo significati sunt, ita 
Magdalenam ad sarcophagum geni- 
bus nixam, sub quo semifigura an- 
geli apparet. 

In caelum ascensionis pictura pag. 
109 plane rationi traditae respondet. 
Superior Dominus in clipeo, qui a 
sex angelis, quorum pectora tantum 
conspiciuntur, portatur, inferior Vir- 
go orans inter apostolos. 

Artifici manu imago missae pag. 
i36 composita est. A dextra est 
mensa sub rubenti ciborio. In men- 
sa, quae tegumento rubro et flavo 
colore virgato insuperque albo pan- 
no, cui ruber et viridis colores intexti 



Digitized by 



Google 



I 



• i „ 

J* ,v jutfCT TO- Ufcifouiiiftrilf U**Jiiinttj iwijjniirajU lifejk 

fflllil) HDDIflDbH? t^UHDbd 4UIUI ttflfi JC^IUIiWbB jfllliff{9 UJBrfWflJD 

muiDJirn • BifhDDsra ^viiDknnflitf ^* v*jytokJh wsmifav£ : 
3 atfniteBimBa ^umidh ?as$E»ui 



DlilffifaVtfjS- BjttiAza Ubj\#|3 [Dffif 
ifctfW *flfl3I.HDDI;UIIltojDI tt/jYI 00 

Ai itoratfa^Siifl-aiiin ftfna 
l#i3 jnai^affa /jilnrtir/) |uaubiiiHjtft/>iu;j 

vj awnuuf/ifjLB ##p wftjf vj nra 

MMJ3 Himrfbirrtli WDB/Vl UjTOTUjMU3 

B4JJfrif>i virtbuv*tiim 1an$$*k8 [2 

^SoiTB m |liaoTHmi 'jVjh i"y yiui r rffnj 

9fvM9 B//JJU-J Ht-VU llhUJb /HSUfl wjjfff 
3JOI3 MW«»^^^*^fcaB^J ^H «rl> 

/na^imni -^ijOTB^Dtai^jjijn» 

fdjlEijjftf £3* riu 3H/» ujjaiKrapi JUB 
Kto^ifrjEtt/m Dbi//0D3niftha /,;dqdu 
jintf&m |Diirjiu3Ya3 Wwini»/n«Tj' 

|ll*JWaYB3 fttil Dbrf)3J"DbMjfl8DDI 8 
flftlEP DD^»JP -%/flV (Jjtfl&lh ^fflD 
idkft/rffl Jj*§5- ^j>W3 L"3^oitfBJA Tf/i 

fmrfiauiH >h VB /,iiua jirjnfrnjmnnra 










Digitized by 



Google 






— u6 — 



sunt, cooperta est, calix, patena, mis- 
sale posita sunt. A sinistra sacer- 
dos summo ornatu orans constitit, 
prope quem genibus nititur puer mi- 
nistrans albo vestimento amictus. 

Quod vero iconographiae respec- 
tum ducas, notatu dignissima est 
imago pag. 1 1 2 ad pentecosten per- 
tinens; in qua depingitur S. Trini- 
tas (v. fig. 38), cuius analogiam in- 
venimus nullam neque in Italica 
neque in ultramontana arte. Pater 
deus et filius deus quorum ille vo- 
lumen, hic codicem gerit, uterque 
flavo capillo et iuvenilis, licet patri 
lanugo sit, columnam manibus com- 
prehenderunt, cuius in lato abaco 
S. Spiritus forma columbae indutus 
sedet. Nubes radios in hanc deo- 
rum turbam effundit, id quod opi- 
nione falsa accidit. Nam radii, qui 
desuper veniunt, cum usque quaque 
descensionem divinae gratiae sym- 
bolice significare soleant, hic inep- 
tissimo modo ad largitores ipsos 
procumbunt. Sed quaeritur, unde 
illa mirabiliter perfecta architecto- 
nica columna substructa tertiae di- 
vinae personae desumpta sit. Ne- 
que. magno negotio respondere pot- 
est, qui umquam Venetiis versatus 
et in finibus quondam S. Marci pro- 



fectus est. Ubicumque enim S. Mar- 
cus dominabatur, animal, quod ei 
addi solebat, leonem dico, vel potius 
secundum publicam Venetianorum 
cognitionem S. Marcus ipse in per- 
sona leonis in alta columna pone- 
batur, quae ex exemplari in foro 
Venetiano, quod vulgo Piazetta vo- 
catur, constituto maiore minoreve 
imitatione expressa est. Quo con- 
spectu assuetus artifex hoc loco 
columbam in simili columna statuit, 
cuius capituli conformationi Vene- 
tiana columna exemplo fuit. 

Simulacrum pag. 1 39 v Italum ty- 
pum usitatum reddit. Crucifixus enim 
est inter Mariam et Ioannem, . quo- 
rum illa oculos attolens brachia su- 
per pectas decussata, hic genam in 
dextram habet abditam. Quae vero 
in pictura recedunt, ut alibi ita hic 
quoque murum cum pinnis exhi- 
bent. 

Oblatio in templo pag. 155, quo 
ante templi altare Virgo Iosepho 
comitante infantem fert, quem in 
Simeonis vaticinantis brachiis po- 
nit prophetide Anna adstante, ali- 
quid architecturae extremae imagi- 
nis praebet proprium. Aedificium 
regale, quod sinistra parte conspici- 
tur, supra ambas maximas fenestras 



Digitized by 



Google 



— H7 — 



intestinum opus arcus in acutum 
desinentis continet, cuius fprma per- 
vagata Venetiana est tergi asinini. 

Parva pictura yirginis nativitatis 
pag. 179 v nihil aliud est nisi in- 
scita imitatio earum personarum, 
quae ex typica depictione nativitatis 
Christi huc poterant transferri. Sat 
notabile est et singulare, quod arti- 
fex a vinculis exemplaris sui se li- 
berare ita non potuit, ut Virginis 
cunas ut praesepe depingeret stra- 
mentoque compleret. 

In Beatae Virginis assumptionis 
pictura pag. 176 (v. fig. 37) rem vi- 
demus insignem, quae narrationem 
euangelii excedit. Sancta Virgo in 
arcu caelisti sedens intra clipeum ab 
angelis, quorum capita tantum ocu- 
lis cernuntur, circumvolatum apo- 
stolo iuvenili Thomae infra genibus 
nixo cingulum suum deicit, ut sem- 
per dubitanti de sua in caelum as- 
censione re vera effecta persuadeat. 
Imago ipsa vero, ut ex nostro imi- 
tamento cognoscas, paulo corruptior 
est. Quod cinguli munus licet grae- 
ca ars inferioris aetatis fortasse iam 
ut in aliis rebus ita etiam hic Itala 
adiutrice ducta receperit, tamen te- 
nendum est rem esse prorsus Tus- 
cam, cum in aede cathedrali Prati 



cingulum ut summae reliquiae ad- 
servetur, in Tuscia excultam et sae- 
culis decimo quarto quintoque ite- 
rum ac saepius pictam. 

Pag. 2 1 1 iterum invenitur imago 
SS. Trinitatis, sed hic secundum ali- 
ud schema (v. fig. 40). Depictio au- 
tem quam praebemus remittit nobis 
necessitatem describendi. SS. Trini- 
tas triceps vel ut etiam appelles tri- 
frons Graecae, Italae, ultramontanae 
arti communis concilio demum Tri- 
dentino in usu ecclesiae occidentalis 
esse vetita est, cum in Graeca ec- 
clesia porro valeret, sicut in Serbi- 
cis et Bulgaricis manuscriptis infe- 
rioris aetatis reperiri potest atque 
etiam, id quod V. D. Roberto de 
Schneider mecum communicanti de- 
beo, in Dalmatiae ipsius monasterio 
Archangelo ad Kistanje sito proxi- 
mis saeculis sculpta repetebatur. 
Quae Trinitas triceps, quamquam in 
basilicis Francogalliae meridianae 
haud rara fuit inventu, tamen im- 
primis Florentiae erat accepta ama- 
bilisque, ubi non solum saeculis 
decimo quarto et quinto frequens 
fingebatur et sculpebatur, sed po- 
sterioribus etiam temporibus a fratre 
Bartollomeo, ab Andrea del Sarto, 
a Bronzino repetebatur, postquam 



Digitized by 



Google 



n8 — 



iam ante Florentinus Dante ex 
exemplo huius trinitatis tricipitem 
principem locorum infernorum ex- 
cogitavit, qui ab artificibus saeculi 
decimi quarti frequentissime secun- 
dum hanc descriptionem in parie- 
tibus depictus est 

Depictio Ioannis baptismatis pag. 
232 summa est simplicitate. Viri 
mulieresque nudos infantes adferunt, 
super quos Ioannes pellibus amic- 
tus ex cornu aquam baptismi ef- 
fundit. 

Pag. 241 v ad sequentiam „dies 
irae" apparet mundi redemptor re- 
diens die iudicii; rubro amiculo sine 
tunica vestitus in nube sedens sub- 
latis manibus sua quinque vulnera 
cruore stillantia ostendit; iuxta eum 
instrumenta passionis dominicae in- 
ter caelum terramque suspensa pen- 
dent. 

Cum aequabilitate quadam trac- 
tatae sunt picturae euangelistarum, 
prophetarum, sanctorum. Euange- 
listae vero et prophetae, quorum 
plerumque sunt semiimagines, modo 
barbati modo imberbes depingun- 
tur, ita quidem ut certis signis raro 
tantum sint notati. Viri antiqui te- 
stamenti tegumentum capitis et pan- 
chartas gestant, euangelistae capite 



aperto sunt librosque manibus te- 
nent, sed # ceteroquin idem rubrum 
pallium gerunt. De propria autem 
singulorum descriptione artifex ita 
non cogitavit, ut exempli gratia Lu- 
cam alias imberbem adolescentem 
alias virum, cuius barba in labro 
et mento intonsa est, faceret. Cum 
vero Paulus semper senex cum gla- 
dio (v. fig. 4) et Ioannes euange- 
lista ubique iuvenilis (v. fig. 41) de- 
picti sint, in propatulo est artifi- 
cem certum typum servare conatum 
esse. Nec non sanctis depictis pau- 
lum tantum varietatis datur; stant 
enim quieti immotique aut sacer- 
dotali ornatu induti aut, praesertim 
cum non sunt apostoli, habitu pro- 
pius accedente ad similitudinem ve- 
stitus illorum temporum, quibus pic- 
tor ipse vixit; in universum autem 
raro certis insignibus distincti sunt, 
ut Helena pag. 160 coronam cru- 
cemque gerit, Petrus pag. 167 cla- 
ves, Bartholomaeus pag. 177 cultrum, 
ibidemque ad pedes Ludovici epis- 
copi corona repudiata iacet, sancti 
medici Cosmas et Damianus in- 
structi sunt pyxide medicinali, pag. 
184 v Hieronymus protypo basili- 
cae, Catharina pag. 190 parva rota, 
ceterum vero palmae vel libri pro 



Digitized by 



Google 



ii9 



notis adhibentur. Denique nonnulli 
sanctorum habitu suo insigniti sunt, 
ut Laurentius pag. 174 dalmatica, 
Iacobus maior pag. 72 baculo et 
capitis tegimine, quo in loca sacra 
migrantes uti consueverunt, pag. 
184 v Franciscus habitu religionis 
suae nec non S. Clara, quamquam 
eius pallium inepte ornatum est. 
Accuratius vero notati sunt S. Mag- 
dalena pag. 171, quae tota flavis cri- 
nibus cincta manu vas unguenta- 
rium tenet, et archangelus Michae- 
lis, qui alatus et habitu astricto equi- 
tum illius aetatis hasta draconem 
sub pedibus suis necat pag. 162 et 
181. Eo magis autem mirandum 
est, si eidem re vera figurae in 
fine codicis atque ei maiore dimen- 
sione iterum occurrimus (v. fig. 39), 
sed hoc loco non alatae; atque cum 
neque quicquam adscriptum sit ne- 
que ulla relatio ad textufn fiat, di- 
iudicari nequit, utrum pictor hoc lo- 
co alas addere oblitus sit an eun- 
dem typum S. Georgio depingendo 
adhibere voluerit. 

Restat, ut fastorum picturas dili- 
gentius contemplemur. Mense Ia- 
nuario pag. 14, ut ex nostra depic- 
tione cognoscis (v. fig. 7), duas fe- 
minas et virum mensae adsidentes 



videmus. Vir magnum cruceque or- 
natum panem incidit feminis iam 
manus ad frusta porrigentibus. Qua 
re mos omnibus gentibus Slavicis 
familiaris a die natali Iesu Christi 
usque ad epiphania panem cruce et 
bracteolis ornatum in mensa reser- 
vandi illustratur. Cum igitur artifex 
hoc loco consulto et cogitate ver- 
naculum morem depingat, ceterorum 
mensium imagines profecto cum Ita- 

lico typo congru- 
unt, nisi quod 
picturas interdum 
hucilluctransla- 
tas deprehendis. 
Februarii ima- 
go pag. 143 v 
vinitorem habet 
pictum vitem 
circumfodientem, 
quae depictio in Italia plerumque, ut 
in St. Martino Luccae, in baptisterio 
Pisae, in aede cathedrali Mutinensi 
aliisque locis, mensi Martio adiecta 
invenitur, qui hoc in codice pag. 144 
ineptissima ratione homine designa- 
tur, qui veste pellicia indutus manus 
pedesque igni admoto refovet. Haec 
vero est vetus Ianuarii imago, cui, 
ut in basilica cathedrali Mutinensi 
Februarii loco posita est, ita hic 




Fig. 40. 



Digitized by 



Google 



— 120 



certe falsa opinione is locus adsig- 
natus est. 

Singularis prorsus est depictio 
Aprilis pag. 144, quam ex nostro 
imitamento potes intellegere (v. fig. 
8). Cum in Italia usque quaque 
adolescens cum floribus appareat, 
hoc loco matrona nobilis in rosa- 
rio sedet pannum decerptis floribus 
completum ambabus manibus te- 
nens. Quae compositio si ab arti- 
fici pictore generis Jocti magistri 
ampliore pictura perfecta esset, opus 
illius saeculi esset certe dignum, 
quod respectemus. 

Cum vero res humanae saecu- 
laresque in Italica arte illorum tem- 
porum rarissime deprehendantur, ce- 
teroram etiam mensium picturae li- 
cet iconographia respecta ab usi- 
tato typo non recedant, certe aptae 
sunt ad adliciendos spectantium ani- 
mos. Paulo enim melius quam est 
in rebus ad historiam pertinentibus 
hic pictoris consideratio contem- 
platioque naturae et magna exer- 
citatio fit obviam. Mensis Maius 
pag. 145 exhibet quasi adulescen- 
tem equitem falconum ope venan- 
tem (v. fig. 9), Iunius pag. 145 v 
messorem, Iulius pag. 146 homi- 
nem spicas flagello excutientem, Au- 



gustus pag. 146 v cuparium cupas 
praeparantem, September pag. 147 
torcular, October pag. 147 v trans- 
fusionem vini in doliola (v. fig. 10), 
November pag. 148 suarium, De- 
cember pag. 148 iugulationem porci. 
Sed id ignoramus, cur ex omnibus 
picturis huius codicis imagines Au- 
gusti et Septembris solae igneo fun- 
do utantur. 

Postremo ad imaginem Hervoiae 
ipsius transeamus pertractandam (v. 
fig. 18). Auctor codicis vel is vir 
nobilis, cui aliquod opus dedicaba- 
tur, a superioribus aetatis mediae 
temporibus semper sedens depictus 
est aut solus aut cum comitibus, 
inter quos plerumque ei librarius 
librum offerens adiunctus est. Hic 
vero illum omnibus armis ornatum 
vectumque equo concitato videmus. 
Quo vero tempore hic codex colo- 
ribus exornatus est, pictae statuae 
equestres in Italia usu receptae erant. 
Atque postquam senatus urbis Sie- 
nae ducem aliquem equo vehentem 
in curia a Simeone Martini depingi 
iussit, hic mos usitatior esse coepit 
pauloque post senatus Florentinus 
id genus equitum tabellas in aede 
cathedrali ipsa collocavit. Quarum 
rerum notitia in causa fuisse vide- 



Digitized by 



Google 



— 121 — 



tur, cur equestris imago eligeretur. 
Qua in conficienda pictor exempla 
sigillorum equestrium, quae adipisci 
poterat, secutus est. Pro domini feudi 
sigillo eques equo admisso vehens 
primo in Francogallia ex saeculo 
duodecimo moris erat, saeculo de- 
cimo quarto autem iam passim per 
mediam Europam diffusa vel ad Sla- 
vicum meridiem permanaverat. Si- 
gilla enim Tortconis, bani Bosniae, 
in diplomate Kal. Iuniis i367 emis- 
so, Stephani Ostoje, regis Serbiae, 
in diplom. 5. Iulii 1399, Stephani, 
regis Bosniae, in diplom. 24. De- 
cembris 141 9, quae omnia in im- 
periali archivo Vindobonensi sunt ad- 
servata, hos dominos praebent con- 
citato equo vectos cum insignibus 
gentiliciis distinctis, decorata hasta 
et scuto insigni ornato. Eiusmodi 
igitur sigilla artifici erant exemplo; 
nisi quod mirum in modum equitis 
dextrum latus depinxit, cum in si- 
gillis sinistrum semper latus appa- 
reat. 

Ut autem denuo singula puncta 
breviter astringamus, ex quibus ali- 
quid de artificis origine possit enu- 
cleari, primum constat eum sermo- 
nis indigenae peritum non fuisse, 
deinde Italam artem magnum mo- 



mentum ad eius imagines habuisse. 
S. Spiritus in columna depictus (v. 
fig. 38), arcus forma tergi asinini 
in tabula nuptiarum Canaensium (v. 
fig. 34) et oblationis in templo certe 
Venetianam produnt vim ; si vero 
consideramus artificem, cuius com- 
moratio Spalatensis brevis fuisse pu- 
tanda non est, iis rebus, quae ibi 
circum eum erant, incitatum turrem 
eius oppidi imitando effinxisse et 
Slavici populi morem illustrasse, sin- 
gulae illae res Venetianae facile pos- 
sunt explicari neque opus est Vene- 
tianam artificis originem accipere. 

Tota Dalmatia plena erat Vene- 
tianae architecturae et artifex qui- 
dam alicubi institutus, si diutius ibi 
commorabat, facile facultatem adse- 
qui potuit singulas Venetianas formas 
effingendi idque eo maiore studio, 
quo alieniores esse ei videbantur. 

Id autem minus nobis premen- 
dum esse videtur singula iconogra- 
phica, ut trinitatem tricipitem (v. 
fig. 40) et Madonnae donum cinguli 
(v. fig. 37), ad res Florentiae gratas 
usitatasque pertinere; sed momen- 
tum facit ideoque praedicanda est 
illa mera ratio Tusca, quae adhi- 
bita est in figuris depictis. Nam illa 
Ioannis tota figura (v. fig. 41) ita se 



16 



Digitized by 



Google 



122 



habet, quasi ex tabula Florentina 
esset exsecta, id quod de multis 
aliisque figuris potest adfirmari. Ea 
enim est ars, quae Florentiae duci- 
bus Spinello Aretino et Starnina 
exeunte saeculo ultimum quasi im- 
petum sumpsit, priusquam nova ra- 
tione saeculi decimi quinti loco suo 
demoveretur. Ut autem ille Star- 
nina ita hic de quo disputamus arti- 
fex multo demissior patriam Tus- 
cam reliquisse videtur. 

Quodsi meminimus illis circiter 
temporibus Filippum Florentinum, 
qui Pippo Spano vulgo dicebatur, 
in Alba Reale sacellum sepulcrale 
suum aedificasse, quod ab haud pau- 
cis artificibus Tuscis ornandum cura- 
verat, inter quos Tomas Christo- 
phori Fini pictor Florentinus vulgo 
dictus Masolino clarissimus fuit, de- 
inde si reputamus, quam diu cras- 
sus lignarius Manettus Iacobi filius, 



protagonista quasi Italicarum fabel- 
larum architectus sculptorque sum- 
ma floruerit auctoritate in Hunga- 
ria, quo Florentia anno 1409 vene- 
rat, miros nos non debet habere, 
quod etiam Spalato in urbe Tusco 
pictori occurrimus, qui in barbara 
terra librum simpliciter exornabat 
iis artis suae regulis usus, quas do- 
mi perdidicerat. 

Ut enim olim apostoli ad paga- 
nos, ita Tusci artifices per mare at- 
que terram migrarunt, qui nuntii 

novae illius ar- 
tis Italorum po- 
puli, quaeajocto 
Bondonis condi- 
ta erat, euange- 
lium ut ita dicam 
veritatis et pul- 
chritudinis prae- 
dicabant atque 
divulgabant. 




Fig.41. 



Digitized by 



Google 



CONSPECTUS IMAGINUM. 



Fig. i. Glagoliticum P in folio codicis 192 v pag. III 

„ 2. Caput Ioannis „ „ „ 178 v „ VIII 

„ 3. Glagoliticum A „ „ „ 1 75 v „ 1 

»4- » V „ „ „ 20 v „ 5 

„ 5. Imago prioris paginae folii primi „ 7 

„ 6. Glagoliticum V in folio codicis 54 „ 9 

„ 7. Mensis Ianuarius „ „ „ 143 „ 17 

„8. „ Aprilis „ „ „ 144 v „ 18 

„ 9. „ Maius „ „ „ 145 „ 18 

„ 10. „ October „ „ „ 147 v „ 20 

„ n. Glagoliticum V „ „ „ 68 „ 29 

» 12. „ V „ „ „ 105 „ 39 

» i3. „ V „ „ „ i38v „ 49 

» H- » V „ „ „ 174 55 

»' 15- » P » » » 153 v „ 59 

»16. „ G „ „ 129 „ 62 

»17- » L „ „ „ 4 „66 

„ 18. Simulacrum Hervoiae equitis in folio codicis 243 v. . . „ 67 

„ 19. Glagoliticum B in folio codicis 191 „ 69 

»20. „ G „ „ „ 232 v „ 71 

»2i. „ D „ „ „ 221 v „ 72 

»22. „ E „ „ „ 165 v „ 73 

»23. „ Z „ „ 170 „ 74 



1«* 



Digitized by 



Google 



— 124 — 

Fig. 24. Glagoliticum J in folio codicis 12 pag. 76 

„25. „ K „ „ „ 180 * 77 

n 26. „ N „ „ 92 „ 8O 

«27. „ O „ „ „ 2i3v „ 83 

r, 28. „ P „ „ 95 „85 

» 29. „ R „ „ „ 90 86 

„ 3o. Insignia Hervoiae „ „ „ 244 „ 87 

„ 3i. Glagoliticum S „ „ „ 6 «90 

„ 32. „ T „ „ „14° 93 

„ 33. „ Z „ „ „ 23i v „ 95 

„ 34. Nuptiae Canaenses „ „ „ 20 „ 98 

„ 35. Parabola de patre familias qui plantavit vineam 

in folio codicis 41 „ io3 

„ 36. Imago leonis S. Marci in folio codicis 74 „ 106 

„ 37. Assumptio Beatae Virginis „ „ „ 176 „ 109 

„ 38. SS. Trinitas in folio codicis 211 „ 1 1 1 

„ 39. Imago paginae v. folii codicis 243 „ 115 

„ 40. SS. Trinitas in folio codicis 221 „ 119 

„ 41. S. Ioannes euangelista in folio codicis n8v M 122 



Digitized by 



Google 



I N D E X. 



W 



n 



Praefatio pag. III 

De Missali Glagolitico Hervoiae commentatio philologica „ i 

Caput I. Fata codicis narrantur „ i 

„ II. Alius scriba, alius pictor codicis „ 4 

„ III. Codex describitur „ 9 

„ IV. Argumentum partis prioris „ 11 

„ V. Excerpta Kalendarii „ 17 

VI. Argumentum partis posterioris „ 22 

VII. Commune Sanctorum, variae missae ultimae partis „ 29 

„ VIII. Quaedam peculiaria nostri codicis „ 35 

„ IX. Ritus nuptialis „ 45 

„ X. Benedictio salis et avenae „ 51 

„ XI. Benedictio vini „ 60 

„ XII. De lingua codicis Hervoiae „ 64 

De Missali Glagolitico Hervoiae commentatio historica „ 66 

I. De Hervoiae ducis vita „ 66 

II. De imagine insignibusque Hervoiae ducis „ 85 

De Missali Glagolitico Hervoiae commentatio ad artem ornandi per- 

tinens „ 95 

Conspectus imaginum „ 123 



Digitized by 



Google 



Tabula* facaiiuilia scripturae typis coloratis proferenles Vindobonen»ee 

C. Angerer et Goeschl 

fecerunt. 



Vindobonae — Typis Adolphi Holzhausen 

c. ae r. aulae et onivernitati* typographi. 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 







This book should be returned to 
the Library on or before the last date 
stamped below. 

A nme of nve cents a day ia incurred 

by retaining it beyond the specified 
time. 

Please return promptly. 










'u 






Digitized by 



Google 



ductt 
003371401 




I 



3 2044 081 856 635 










\ 



Digitized 



^Google